1950. Ιανουάριος-Μάιος. Είναι αφιερωμένος στη συγγραφή τού «Καπετάν Μιχάλη». Τελειώνει την α΄ γραφή στις 4 Μαΐου, κι ύστερα από μικρή ανάπαυση καταπιάνεται τη β΄. Δουλεύει γι’ αυτήν ώς το τέλος Ιουλίου.
Σεπτεμβρίου 5-22. Το ζεύγος Κ. περιηγείται την Ισπανία μαζί με τους φίλους τους Jean-Pierre και Yvonne Métral και τη Lucienne Fleury: Αντίμπ - Ναρμπόνν - Περπινιάν - Βαρκελώνη - Ταρραγκόνα - Βαλένθια - Αλικάντε - Κόρδοβα - Τολέδο - Ιλιέσκας - Μαδρίτη - Βιτόρια - Σαν Σεμπαστιάν - Μπαγιόνν - Αντίμπ.
Νοέμβριος. Ο «Θησέας» μεταδίδεται σε σουηδική μετάφραση από το ραδιόφωνο της Στοκχόλμης. Ο «Χριστός ξανασταυρώνεται» εκδίδεται στη Στοκχόλμη από το Ljus Forlag σε μετάφραση Βörje Knös.
Ο Κ. αρχίζει να γράφει το μυθιστόρημα «Ο Τελευταίος Πειρασμός».
1951. Ιανουάριος-Ιουλίου 5. Συγγράφει, και τελειώνει τον «Τελευταίο Πειρασμό». Στις 19 Ιουνίου χάνει τον παλιό του φίλο και σύντροφο Άγγελο Σικελιανό.
Στις 3 Αυγούστου, το ζεύγος Κ. φτάνει στη Φλωρεντία κι εγκαθίσταται στη Villa Fabbricotti, via V. Emmanuele, 64. Ο Κ. ξαναδουλεύει τον «Κωνσταντίνο Παλαιολόγο». Επισκέπτεται μαζί με τη γυναίκα του τη Σιένα, τη Βενετιά, την Πίζα· μέσα Σεπτεμβρίου γυρίζουν στην Αντίπολη. Ο Κ. ξαναπιάνει τον «Τελευταίο Πειρασμό», διορθώνοντας. Η οριστική μορφή ολοκληρώνεται προς το τέλος Οκτωβρίου.
Η «Ασκητική», σε γαλλική μετάφραση Οκταβίου Μερλιέ, εκδίδεται από το Γαλλικό Ινστιτούτο Αθηνών.
Ο «Άγιος Φραγκίσκος» του Johannes Jœrgensen εκδίδεται στην Αθήνα σε μετάφραση και με πρόλογο του Κ.
Ο «Ζορμπάς» εκδίδεται στα πορτογαλικά στο S. Paulo της Βραζιλίας.
Ο «Χριστός ξανασταυρώνεται» εκδίδεται στο Oslo (εκδ. Tanum) σε νορβηγική μετάφραση Aksel Akselson, και στο Βερολίνο (με τον τίτλο «Griechische Passion») από το Herbig-Verlag σε γερμανική μετάφραση Werner Kebs.
1952. Τα μυθιστορήματα του Κ. γνωρίζουν μεγάλη επιτυχία σε πολλές χώρες. Ο συγγραφέας βρίσκεται απασχολημένος από τον έλεγχο των μεταφράσεων κι από την αλληλογραφία με τους εκδότες. Η γυναίκα του τον βοηθά με εξαιρετική ικανότητα. Κουρασμένος από την περίσσια δουλειά και με υγεία ολοένα πιο μπόσικη, πηγαίνει μονάχος ν’ αναπαυτεί στο Lofer, αυστριακό βουνό κοντά στο Salzburg. Υποφέρει κι από έναν έρπητα στα χείλη, που τον έχει ενοχλήσει και στο παρελθόν. Το καλοκαίρι το περνά μαζί με τη γυναίκα του στην Ιταλία. Επισκέπτουνται τη Ραβένα, το Ρίμινι, την Ασσίζη, το Αρέτσο, τη Σιένα. (Ο Κ. ξαναζεί το συναξάρι τού Φτωχούλη τού Θεού στον τόπο που τον γέννησε και μπρος στις τοιχογραφίες που εικονίζουν τα έργα του.) Επιστρέφουν στην Αντίπολη, για να ξαναφύγουν, μέσα Νοεμβρίου, για την Ολλανδία. Ουτρέχτη, Άμστερνταμ. Ο Κ. υποφέρει από μια σοβαρή μόλυνση στο δεξί μάτι. Προσβάλλεται κι από γρίπη, και νοσηλεύεται σ’ ένα νοσοκομείο τού Άμστερνταμ, μελετώντας ολοένα το «Φτωχούλη».
Ο «Ζορμπάς» εκδίδεται, σε γερμανική μετάφραση του Al. Steinmetz, από τον εκδ. Otto Erich Kleine στο Braunschweig. Εκδίδεται συνάμα η αγγλική μετάφραση του Carl Wildman από τον John Lehmann στο Λονδίνο.
Ο «Χριστός ξανασταυρώνεται» εκδίδεται, σε ολλανδική μετάφραση του André Noorbeek, από τον οίκο Fontein στην Ουτρέχτη· σε δανική μετάφραση του Axel Pille από τους Jespersen og Pios στην Κοπεγχάγη· σε φιλλανδική μετάφραση στο Helsinki.
Ο «Τελευταίος Πειρασμός» εκδίδεται, σε σουηδική μετάφραση του Börje Knös, από τον Hugo Gehers στη Στοκχόλμη· και σε νορβηγική μετάφραση του Aksel Akselson από τον οίκο Tanum στο Όσλο*.
* Αναγράφω τους πρώτους μεταφραστές και εκδότες που βοήθησαν στη διάδοση των μυθιστορημάτων του Κ. Ο αναγνώστης θα παρατήρησε πως οι Έλληνες εκδότες απουσιάζουν.
1953. Αρχές τού χρόνου, ο Κ. νοσηλεύεται ενάμιση μήνα στο Νοσοκομείο Bichat στο Παρίσι βαριά άρρωστος· υποφέρει πάντα από το μάτι του. Ο Έλληνας γιατρός Στεριανός τού παραστέκεται. Κατά την παραμονή του στο παρισινό νοσοκομείο διαπιστώνεται η σοβαρή ανωμαλία τής λέμφου που τον ταλαιπωρεί από χρόνια.
Προς το τέλος Φεβρουαρίου, ο Κ. επιστρέφει στην Αντίπολη, αλλά βρίσκεται σε λίγο αναγκασμένος να ξαναπάει στο Παρίσι για να νοσηλεύσει το μάτι του που χειροτερεύει. Ύστερα από σύντομη παραμονή σε μια κλινική το μήνα Απρίλιο, φιλοξενείται από τους φίλους του Métral στο L’Hay-les-Roses (Seine), υποφέροντας πάντα από το δεξί μάτι του, που τελικώς το «έχασε», κι από ένα οδυνηρό απόστημα στο μηρό (από μια ένεση γάλα που του έγινε).
Κατά την παραμονή του στην κλινική, ετοιμοθάνατος, υπαγόρευσε στη γυναίκα του τα «χάι-κάι» (έτσι τα έλεγε) που βρίσκουνται στο «Φτωχούλη τού Θεού».
Επιστρέφει στην Antibes. Εκεί δέχεται για μερικές μέρες τον Πρεβελάκη (τέλος Ιουλίου), που έτρεξε να τον δει. Παρά τη δοκιμασία τής αρρώστιας, το ηθικό του είναι ακμαίο και ο δημιουργικός πυρετός ακατάβλητος. Ύστερα από λίγο, φιλοξενεί για ένα μήνα περίπου τον Ι. Θ. Κακριδή· ξαναπερνούν μαζί όλη τη μετάφραση της «Ιλιάδας» τού Ομήρου και της δίνουν την οριστική της μορφή. Τέλη Αυγούστου το κοινό έργο τους είναι περαιωμένο.
Ο Κ. επιστρέφει αμέσως στην πρωτότυπη δημιουργία: «Δουλεύω καλά, ο “Φραγκίσκος” προχωράει». (Γράμμα στον Π., 10 Οκτ.) «Δυο βδομάδες τώρα, τέλεψα τον “Άγιο Φραγκίσκο”». (Γράμμα, 6 Δεκ.) Η Εκκλησία τής Ελλάδας ζητάει το διωγμό του Κ. για μερικές σελίδες του «Καπετάν Μιχάλη» και για την όλη σύλληψη του «Τελευταίου Πειρασμού», μολονότι το βιβλίο τούτο δεν έχει βγει ελληνικά. (Η αναταραχή κρατάει και τον επόμενο χρόνο.) Πολλοί φορείς τής δημόσιας γνώμης παίρνουν το μέρος του Κ.
Ο «Καπετάν Μιχάλης» βγαίνει σε α΄ έκδοση στην Αθήνα από τον εκδότη Μαυρίδη. Η «Νέα Εστία» δημοσιεύει τον «Κωνσταντίνο Παλαιολόγο».
Η «Ασκητική» δημοσιεύεται σε γερμανική μετάφραση του Karl August Horst και μ’ ένα βιογραφικό σημείωμα του Max Tau από το Donau-Verlag, Βιέννη-Μόναχο.
Μεταφράσεις του «Ζορμπά» εκδίδουνται στη Ζυρίχη (η γερμαν. μετάφρ.), στη Νέα Υόρκη (μετ. Carl Wildman, εκδ. Simon and Schuster), στο Όσλο (μετ. Aksel Akselson, εκδ. Tanum).
Ο «Χριστός ξανασταυρώνεται» βγαίνει μεταφρασμένος στο Βερολίνο· και στη Νέα Υόρκη (μετ. Jonathan Griffin, εκδ. Simon and Schuster).
Η «Μέλισσα» κι ο «Θησέας» εκδίδουνται σ’ έναν τόμο από τις Éditions du Rocher, Μονακό, σε μετάφραση του ίδιου του Κ., θεωρημένη από το Charles Guillemeau**.
* Θα ’θελα να σημειώσω σε τούτην εδώ τη γωνίτσα πως δημοσίευσα στα 1954 μιαν τραγωδία, το «Λάζαρο», εμπνευσμένο από αυτή τη διαμάχη. Κανένας δεν πρόσεξε τη σημασία της.
** Η πλήρης σειρά των ξένων εκδόσεων βρίσκεται μονάχα στο σπίτι του Κ. στην Antibes ۠ προορίζεται για το Ιστορικό Μουσείο του Ηρακλείου, που κατέχει ήδη αρκετούς τόμους. Μια καλή παρτίδα είχε στείλει ο Κ. και σε δυο φίλους του στην Αθήνα, το γιατρό Σμπαρούνη και τον Πρεβελάκη. Καμιά δημόσια βιβλιοθήκη δεν έδειξε ενδιαφέρο να προμηθευτεί τα τεκμήρια αυτά μιας μοναδικής ακτινοβολίας της νεώτερης Ελλάδας.
1954. Φεβρουάριος. Μια θεατρική διασκευή τού «Χριστός ξανασταυρώνεται» διδάσκεται από σκηνής στο Όσλο.
Απρίλιος. Ο Πάπας αναγράφει στον Ίνδικα τον «Τελευταίο Πειρασμό». Ο Κ. τηλεγραφεί στην Επιτροπή του Index στο Βατικανό τη φράση του Τερτυλλιανού: «Ad tuum, Domine, tribunal appello». Σ’ ένα ιδιόγραφο σημείωμα, ο Κ. προσθέτει: «την ίδια φράση αποτείνω και στην Ορθόδοξη Εκκλησία: “Στο δικαστήριό σου, Κύριε, κάνω έφεση!” Για τους δικούς μας Μητροπολιτάδες και Δεσποτάδες, προσθέτω τούτο: Μου δώσατε μιαν κατάρα, άγιοι Πατέρες, σας δίνω εγώ μιαν ευχή: Σας εύχομαι να ’ναι η συνείδησή σας τόσο καθαρή όσο είναι η δική μου και να ’στε τόσο ηθικοί και θρήσκοι όσο είμαι εγώ. Ν.Κ.»
Ιούνιος. Το ζεύγος Κ. μετοικεί από τη Βίλλα Μανολίτα στο ιδιόκτητο σπιτάκι του, στη rue du Bas-Castelet 8, Antibes. Η αθην. εφημ. «Ελευθερία» αρχίζει να δημοσιεύει (από 6 Ιουν.) το μυθιστόρημα του Κ. «Ο Φτωχούλης τού Θεού».
Από τα τέλη Ιουνίου, ο Κ. αρχίζει την καθημερινή συνεργασία του με τον Κίμωνα Friar για την αγγλική μετάφραση της «Οδύσσειας»: «Υπολογίζουμε σε έξι μήνες τελειώνει η α΄ γραφή». (Γράμμα τού Κ. στον Π.)
Ιούλιος. Ο «Ζορμπάς» παίρνει στο Παρίσι το «βραβείο για το καλύτερο ξένο βιβλίο που βγήκε στη Γαλλία» στα 1954.
Αυγούστου τέλος-Σεπτεμβρίου τέλος. Ο Κ. βρίσκεται με τη γυναίκα του στη Sauze (βουνό, 1400 μ. ύψος), συνεργαζόμενος πάντα με τον Friar.
Οκτώβριος. Άμα γυρίζει στην Antibes, ξαναπιάνει τους «Αδερφοφάδες».
Δεκεμβρίου 1. Η τραγωδία τού Κ. «Σόδομα και Γόμορρα» διδάσκεται από το Nationaltheater στο Mannheim της Γερμανίας. Ο συγγραφέας κι η γυναίκα του παρευρίσκονται στην «πρώτη». Έπειτα πηγαίνουν στο Freiburg-im-Breisgau. Ο Κ. μπαίνει στην Πανεπιστημιακή Κλινική (καθηγ. Heilmeyer) για παρατήρηση και θεραπεία: βρίσκουν ότι πάσχει από «καλοήθη λεμφοειδή λευχαιμία».
Η έκδοση των Απάντων τού Κ. αναλαμβάνεται από τον νεοσύστατο εκδοτικό οίκο «Δίφρος». Ορίζεται ο Εμμανουήλ Χ. Κάσδαγλης για την τυπογραφική και ο Γιώργης Βαρλάμος για την καλλιτεχνική επιμέλεια των βιβλίων. Τα πρώτα που βγαίνουν μ’ αυτές τις συνθήκες είναι ο «Χριστός ξανασταυρώνεται» κι η μετάφραση της «Θείας Κωμωδίας» (σε τρεις τόμους, 1954-55).
Ο «Ζορμπάς» επανεκδίδεται στην Αθήνα από το Δ. Δημητράκο (το κείμενο είναι θεωρημένο από το συγγραφέα). Στο Παρίσι ξαναβγαίνει επίσης, στη συλλογή «Feux croisés» του οίκου Plon, η μετάφραση της Yvonne Gauthier: είναι ξαναδουλεμένη από τη Gisèle Prassinos και τον P. Fridas. Μεταφράσεις τού ίδιου μυθιστορήματος δημοσιεύουνται στο Buenos Aires, Κοπεγχάγη, Helsinki, Ιερουσαλήμ.
Ο «Χριστός ξανασταυρώνεται» βγαίνει στην Οξφόρδη και στο Μπουένος Άιρες. Ο «Φτωχούλης» στο Όσλο.
Ο καθηγητής W. B. Stanford δίνει μια πλατιά και στοχαστική ανάλυση της «Οδύσσειας» του Κ. στο βιβλίο του «The Ulysses Theme» (εκδ. Blackwell, Οξφόρδη).
1955. Ο Κ. γυρίζει ανανεωμένος από το Freiburg στην Αντίπολη και ξαναρίχνεται στη δουλειά. Ένα «υψηλό πρόσωπο» τον επισκέπτεται στις 24 Απριλίου και τον διαβεβαιώνει ότι έχει εγκαταλειφθεί κάθε ιδέα διωγμού του από την Ελληνική Κυβέρνηση.
Τέλη Ιουνίου φεύγει μαζί με τη γυναίκα του για την Ιταλία (όπου παραμένουν μια βδομάδα), κι από κει πηγαίνουν για ένα μήνα στην Ελβετία: Kurhaus Cademario, Lugano. Κατά τη διαμονή του σ’ αυτό το ορεινό αναπαυτήριο, ο Κ. αρχίζει να συγγράφει την «Αναφορά στον Γκρέκο», την πνευματική αυτοβιογραφία του.
Έπειτα από το Lugano, το ζεύγος Κ. πηγαίνει στη Ζυρίχη, κι από κει στην Αλσατία, όπου τους περιμένει ο Albert Schweitzer. Η συνάντηση γίνεται στο Gunsbach στις 11 Αυγούστου. Τέλη τού ίδιου μήνα, ο Κ. βρίσκεται στην Αντίπολη, δουλεύοντας πάνω στο σενάριο που ο Jules Dassin έχει βγάλει από το «Χριστός ξανασταυρώνεται» και που σκοπεύει να το «γυρίσει» στην Κρήτη.
Η «Ιλιάδα» του Ομήρου, μετάφραση Κ. και Κακριδή, βγαίνει στην Αθήνα μ’ έξοδα των μεταφραστών (γιατί κανείς εκδότης δεν αποτόλμησε την έκδοση). Χαιρετίζεται σα φιλολογικό γεγονός.
Τον Οκτώβριο αρχίζει η εκτύπωση της β΄ και οριστικής έκδοσης της «Οδύσσειας» του Κ. (κι αυτή με δαπάνη τού ποιητή), με φιλολογική και τυπογραφική επιμέλεια του Ε. Χ. Κάσδαγλη (τέλειωσε το Νοέμβριο του 1957).
Ο «Δίφρος» εκδίδει στην Αθήνα μ’ επιμέλεια Ε. Χ. Κάσδαγλη τον πρώτο τόμο τού «Θεάτρου» τού Κ., που περιλαμβάνει τον «Προμηθέα», τον «Κούρο», τον «Οδυσσέα» και τη «Μέλισσα». Ο ίδιος εκδοτικός οίκος παρουσιάζει σε α΄ έκδοση (με διορθωτή το Νίκο Καπνά) τον «Τελευταίο Πειρασμό», αφιερωμένον στην Πριγκίπισσα Μαρία Βοναπάρτη.
Μεταφράσεις τού «Ζορμπά» εκδίδουνται στο Μιλάνο και στο Ζάγκρεμπ.
Ο «Χριστός ξανασταυρώνεται» εκδίδεται στο Παρίσι και στη Βερόνα.
Ο «Καπετάν Μιχάλης» στη Νέα Υόρκη, Βερολίνο, Όσλο, Κοπεγχάγη, Στοκχόλμη, Χελσίνκι.
1956. Μάιος. Έχοντας τελειώσει την α΄ γραφή τής «Αναφοράς στον Γκρέκο», ο Κ. πηγαίνει ξανά στο Freiburg για την τακτική του θεραπεία κοντά στον αιματολόγο καθηγητή Heilmeyer. Γυρίζει στην Αντίπολη, και κείθε φεύγει για τη Βιέννη, όπου λαβαίνει, στις 28 Ιουνίου, το βραβείο τής Ειρήνης.
Στις 5 Ιουλίου το ζεύγος Κ. κινάει για τη Rogaska Slatina, στη Σλοβενία. Στις 3 Αυγούστου φεύγουν από τη Rogaska για ψηλότερο βουνό κοντά στο Bled, το Bohinj, όπου μένουν ίσαμε το τέλος τού μήνα. (Η Ελένη κάνει ένα σύντομο ταξίδι ίσαμε την Ελλάδα και την Κρήτη, όπου γυρίζεται ο «Χριστός». Ο Κ. φιλοξενεί τον Κίμωνα Friar για να συνεχίσουν τη συνεργασία τους για την αγγλική μετάφραση της «Οδύσσειας».)
Τις πρώτες μέρες τού Σεπτεμβρίου, ο Κ. παρευρίσκεται στις «Διεθνείς συναντήσεις» τής Γενεύης, και στα μέσα τού ίδιου μήνα γυρίζει στην Αντίπολη για να ξαναπιάσει την «Αναφορά στον Γκρέκο».
Το βραβείο Nobel απονέμεται στον Juan Ramón Jiménez. Ο Κ., που ήταν ο ευνοούμενος υποψήφιος ώς την τελευταία, συγχαίρει τον παλιό του φίλο με τα θερμότερα λόγια (26 Οκτ.).
Η κινηματογράφηση του «Χριστός ξανασταυρώνεται» τελειώνει· ο τίτλος τού φιλμ είναι: «Κείνος που πρέπει να πεθάνει». [: Celui qui doit mourir. Αγγλικός τίτλος: He who must die.]
Το ίδιο μυθιστόρημα, διασκευασμένο για το θέατρο, ανεβάζεται το καλοκαίρι στην Αθήνα από το «Ελληνικό Λαϊκό Θέατρο» του Μάνου Κατράκη.
Ο «Δίφρος» εκδίδει στην Αθήνα το δεύτερο και τον τρίτο τόμο τού «Θεάτρου» τού Κ. Περιλαμβάνουν τις τραγωδίες «Χριστός», «Ιουλιανός», «Νικηφόρος Φωκάς», «Κωνσταντίνος Παλαιολόγος»· και «Καποδίστριας», «Χριστόφορος Κολόμβος», «Σόδομα και Γόμορρα», «Βούδας». Ο ίδιος εκδοτικός οίκος δημοσιεύει το «Ταξιδεύοντας – Ρωσία» και το «Ταξιδεύοντας – Ιαπωνία-Κίνα» (στην οριστική τους μορφή) και δυο μυθιστορήματα: τον «Toda-Raba» (μεταφρασμένον από το γαλλικό πρωτότυπο από τον Γιάννη Μαγκλή) και το «Φτωχούλη του Θεού». (Όλες αυτές τις εκδόσεις τις επιμελήθηκε με άκρα ευσυνειδησία ο Ε. Χ. Κάσδαγλης.)
Ο «Καπετάν Μιχάλης» εκδίδεται μεταφρασμένος στο Παρίσι, Οξφόρδη, Λισβόννη, Λιουμπλιάνα, Ρεϋκιάβικ.
Ο «Φτωχούλης τού Θεού» στο Αμβούργο, Στοκχόλμη, Κοπεγχάγη.
1957. Ιανουάριος-Φεβρουάριος. Ο Κ. ξαναδουλεύει τη μετάφραση της ομηρικής «Οδύσσειας», περιμένοντας νά ’ρθει η ώρα που θα συνεργαστεί με τον Ι. Θ. Κακριδή για την τελική της μορφή.
Περνά το μήνα Μάρτιο στο Freiburg, όπου κάνει την τακτική του ετήσια θεραπεία. Άμα γυρίζει στην Αντίπολη, επεξεργάζεται τις σελίδες του από το παλιό ταξίδι στη Μέση Ανατολή για μια γαλλική έκδοση που θα φέρει τον τίτλο: «Du Mont Sinaï à l’île de Vénus». Συνεχίζει τη συνεργασία του με τον Κίμωνα Friar. Δίνει μια μακριά συνέντευξη στο Γάλλο Sipriot –που μεταδόθηκε σ’ έξι εκπομπές τού Παρισινού Ραδιοφωνικού Σταθμού– όπου αφηγείται τη ζωή του, μιλάει για το έργο του και εκθέτει τις ιδέες του. Το φιλμ τού Jules Dassin από το «Χριστός ξανασταυρώνεται» προβάλλεται μ’ επιτυχία στις Cannes παρουσία τού Κ. Ο εκδ. οίκος Plon, που έχει αναλάβει τη γαλλική έκδοση των Απάντων τού Κ., οργανώνει στο Παρίσι μια γιορτή για να τον τιμήσει (Μάιος).
Ο Κ. γυρίζει με τη γυναίκα του στην Αντίπολη, για να ξαναφύγουν στις 5 Ιουνίου για τη Βέρνη, τον πρώτο σταθμό ενός νέου ταξιδιού στην Κίνα, όπου πάει προσκαλεσμένος από την κινεζική κυβέρνηση. Ο Χρυσός και η Νέλλη Ευελπίδη έρχουνται να τους συναντήσουν για να συνεχίσουν μαζί το ταξίδι. Πράγα (8 Ιουν.) - Μόσχα (12 Ιουν.) - Πεκίνο (21 Ιουν.). Οι Κινέζοι οργανώνουν για τους τέσσερεις ξένους τους ένα μακρύ ταξίδι ανάρεμα στον Γιαγκ-Τσε. Πεκίνο - Χανκόου (με αεροπλάνο). Χανκόου - Τσουνκίν (με πλοίο).
Προχωρούν ίσαμε το οροπέδιο Γιουνάν-Φου και τη λίμνη Κουνμίγκ (16 Ιουλ.). Στις 19 Ιουλίου φτάνουν με αεροπλάνο στην Καντόν. Έχοντας να επιστρέψουν μέσω Ιαπωνίας, αναγκάζουνται να μπολιαστούν για βλογιά και χολέρα. 22 Ιουλίου: Χογκ-Κογκ. 26: Τόκιο (Ιαπωνία). Εκδρομές στο Κυότο, Νάρα, Νίκκο, Καμακούρα. Στις 6 Αυγούστου, πετώντας πάνω από το Β. Πόλο, ο Κ. κατευθύνεται στην Κοπεγχάγη. Υποφέρει από ένα οίδημα (κατάληξε σε γάγγραινα) στο δεξί μπράτσο, που οφείλεται στο μπόλι που του έκαμαν στην Καντόν. Νοσηλεύεται στο Εθνικό Νοσοκομείο της Κοπεγχάγης. Η κατάστασή του χειροτερεύει. Μεταφέρεται στο Φράιμπουργκ (28 Αυγ.) και εισάγεται στην Πανεπιστημιακή Κλινική. Η σιδερένια κράση του νικάει την αρρώστια, ο καθηγητής Heilmeyer τον θεωρεί σωσμένο. Οι φίλοι του Albert Schweitzer και Max Tau έρχουνται να τον συγχαρούν. Αλλά προσβάλλεται από ασιατική γρίπη κι εξαντλείται γοργά. Μέσα σε τέσσερεις μέρες, ο αδυνατισμένος οργανισμός του καταρρέει.
[Αναλυτικό Ενημερωτικό Σημείωμα του Δρος Πατρόκλου Σταύρου, με φωτογραφίες, επιστολές τού Νίκου Καζαντζάκη και σχετικές πληροφορίες, από και για τα ταξίδια του στην Ιαπωνία και στην Κίνα, καθώς και για το τελευταίο του και «αγύριστο» ταξίδι εκεί, υπάρχουν στη νέα, εμπλουτισμένη επανέκδοση του βιβλίου Ταξιδεύοντας: Ιαπωνία – Κίνα, που κυκλοφορεί από το καλοκαίρι τού 2006.]
Στις 26 Οκτωβρίου, μέρα Σάββατο, στις 10 και 20΄ τη νύχτα, ο Νίκος Καζαντζάκης παραδίδει το πνεύμα σε ηλικία 74 χρόνων στην Πανεπιστημιακή Κλινική τού Freiburg-im-Bresgau, στη Γερμανία. Η πιστή συντρόφισσα της ζωής του του κλείνει τα μάτια. Τα τελευταία λόγια που άκουσε από τα χείλη του ήταν: «Νερό! Νερό!» Τόσους ωκεανούς που είχε αγναντέψει ο Οδυσσέας, δεν είχε ξεδιψάσει.
«Γιατί με παίρνεις, Θέμου; Δε μαράθη
το σωθικό μου ακόμα, μα φουντώνει·
κι αν λες πως μ’ αγαπάς, γιατί, φωνάζω,
το χέρι το δεξό σου με σκοτώνει;»
(Από το κάντο «Μουχαμέτης», στ. 141-44)
Το φέρετρο με το νεκρό φτάνει στην Αθήνα από στεριάς στις 3 Νοεμβρίου το βράδυ. Η γυναίκα του και δυο-τρεις φίλοι τον παραλαβαίνουμε στην Ελευσίνα. Τον αποθέτουμε σ’ ένα νεκροθάλαμο στο Α΄ Νεκροταφείο και τον ξαγρυπνούμε.
Την επομένη 4 Νοεμβρίου τον συνοδεύουμε μαζί με μερικούς άλλους φίλους του στο Ηράκλειο. Ο νεκρός εκτίθεται σε δημόσιο προσκύνημα στο μητροπολιτικό ναό.
Στις 5 Νοεμβρίου, στις 11 το πρωί, αρχίζει η νεκρώσιμη ακολουθία. Εκφωνούνται λόγοι επικήδειοι από τον Υπουργό της Παιδείας Αχιλλέα Γεροκωστόπουλο, από αντιπροσώπους πνευματικών οργανώσεων και απεσταλμένους των πόλεων της Κρήτης. Η εκφορά γίνεται μέσα από τους δρόμους του Ηράκλειου, κατάμεστους από πλήθη λαού. Ο νεκρός ενταφιάζεται στην Τάπια Μαρτινέγκο, πάνω στα βενετσάνικα τείχη.
«... Στάθηκε αψηλά σε μιαν τάπια χορταριασμένη. Κοίταξε πέρα το πέλαο, χοχλακιστό, κατάμπλαβο, να στραφταλίζει στον ήλιο και να χάνεται, πέρα, καταβορρά, κατά την Ελλάδα... Αναστέναξε.» («Ο Καπετάν Μιχάλης», Β΄ έκδ., σ. 139.)