1940. Τους πρώτους μήνες τού χρόνου γράφει το καινούριο του «Ταξιδεύοντας», την «Αγγλία». Την άνοιξη περιηγείται, μαζί με τη Μαρίκα Παπαϊωάννου, την Κρήτη, από τις δυτικές ώς τις ανατολικές επαρχίες. Τη Μεγαλοβδομάδα βρίσκεται στη Μονή τού Πρέβελη.
Όταν γυρίζει στην Αίγινα, ξαναπιάνει το γαλλικό μυθιστόρημά του «Mon père». Την 1η Σεπτεμβρίου σημειώνει: «Έχω τώρα όλο τον Ακρίτα στο νου μου».
Αλλά, για να εξασφαλίσει τη συντήρησή του, συγγράφει (και δημοσιεύει σ’ εφημερίδες και περιοδικά, ανώνυμα ή με ψευδώνυμο) τις μυθιστορικές βιογραφίες τού Σατωβριάνδου και του Στρατηγού Βερναδότη, τα παιδικά αναγνώσματα «Στα χρόνια του Μεγάλου Αλεξάνδρου» και «Κνωσός». [Πρόκειται για τα ιστορικά μυθιστορήματα για παιδιά Μέγας Αλέξανδρος και Στα Παλάτια της Κνωσού.]

1941. Το έθνος πολεμά τον επιδρομέα. Ο εκδ. οίκος «Πυρσός» δημοσιεύει σε α΄ έκδοση το «Ταξιδεύοντας – Αγγλία». Ο Κ. δουλεύει ακαταπόνητα στην Αίγινα. «Τέλειωσα μια μεγάλη τραγωδία, τον Γιαγκ-Τσε [τον παλιό Βούδα], ξαναμετάφρασα απαρχής τον Dante, σε τελειωτική απόδοση, με πολλές και μεγάλες μεταβολές», μου γράφει στις 10 Αυγούστου. Κι ύστερα από μια βδομάδα: «Τώρα και λίγες μέρες άρχισα το Συναξάρι τού Ζορμπά».
Ο εκδ. οίκος Ercilla δημοσιεύει στο Santiago τής Χιλής σε ισπανική μετάφραση το «Βραχόκηπο» («El Jardín de las Rocas»).

1942. Ιανουαρίου 8. «Εγώ πήρα οριστικά την απόφαση ν’ αφήσω για μερικά χρόνια τα γραψίματα και να βοηθήσω όσο μπορώ, στην κρίσιμη τούτη στιγμή, τη ράτσα μας. [...] Θα δοθώ αλάκερος στην άμεση ενέργεια ευτύς ως μου δοθεί η καλή ευκαιρία». (Γράμμα τού Κ. στον Π. από την Αίγινα.) Βρίσκεται, ωστόσο, απομονωμένος στην Αίγινα. Μέσα Φεβρουαρίου κατορθώνει να πάρει την άδεια από τους Γερμανούς και νά ’ρθει στην Αθήνα. Φιλοξενείται μερικές μέρες σπίτι μου: εκεί ανταμώνεται με τον παλιό του συναθλητή, τον Άγγελο Σικελιανό. Είναι κι οι δυο τους ενθουσιασμένοι που ξαναβρίσκουν ο ένας τον άλλο ύστερα από είκοσι χρόνια χωρισμό. Ο Σικελιανός πηγαίνει, ύστερα από λίγο, να παραθερίσει στην Αίγινα (14 Μαΐου-τέλος Οκτωβρίου). Ελπίζουν κι οι δυο τους ν’ αλληλοβοηθηθούν στις δύσκολες ώρες. Κατά τη σύντομη διαμονή του στην Αθήνα, το χειμώνα του 42, ο Κ. συναπαντιέται και με τον Ι. Θ. Κακριδή· του ζητάει τ’ απαραίτητα φιλολογικά βοηθήματα για να μεταφράσει την «Ιλιάδα» τού Ομήρου. Αργότερα (28 Μαρτίου) του προτείνει να τη μεταφράσουν μαζί. Η α΄ γραφή τής μετάφρασης γίνεται από τον Κ. μονάχο, από αρχές Αυγούστου ίσαμε 23 Οκτωβρίου 1942. Ώσπου να καταπιαστεί την «Ιλιάδα», σχεδιάζει ένα μυθιστόρημα: «Αποφάσισα να γράψω ένα βιβλίο: Τ’ Απομνημονεύματα του Χριστού». (Γράμμα στον Πρεβελάκη, 16 Μαΐου 1942.) (Είναι ο «Τελευταίος Πειρασμός», που θα γραφτεί στα 1951.)
Ο εκδ. οίκος «Αετός» δημοσιεύει σε β΄ έκδοση το «Ταξιδεύοντας – Ιαπωνία-Κίνα».

1943. Ο Κ. εξακολουθεί να εργάζεται ακατάπαυτα, παρά τις στερήσεις τής Κατοχής. «Δούλεψα πολύ τον καιρό τούτον: έδωκα την τελική μορφή σε ό,τι έχω γράψει, ξανάγραψα δυο φορές τον Ντάντε, τέλεψα τον “Γιαγκ-Τσε”, το “Ζορμπά” [τον τέλειωσε στις 19 Μαΐου] κι ένα “Ταξιδεύοντας”, και τέλος την “Ιλιάδα”. Άμα τελειώσω τον “Προμηθέα” [τη γνωστή τριλογία του, που την άρχισε στις 6 Αυγ. 1943], θ’ αρχίσω τη μετάφραση της “Οδύσσειας” και θα την τελειώσω αυτό το χρόνο.» (Γράμμα στον Πρεβελάκη, 10 Αυγ. 1943.)

1944. Μαρτίου 2. «Τώρα βάνω σε τάξη όλη την προεργασία για τον Ακρίτα», μου γράφει ο Κ. από την Αίγινα. Φιλοδοξεί να γράψει μια βυζαντινή εποποιία που θ’ αποτελέσει το ταίρι τής «Οδύσσειας»: θα έχει αγκαλιάσει έτσι το μέγιστο μέρος από τον ιστορικό βίο της φυλής του. Αλλά θέλει να προσηλώσει το βλέμμα του και στο νέον ελληνισμό: γράφει τον «Καποδίστρια» (Μάιος-17 Ιουλίου)· κι ύστερα από λίγο, τον «Κωνσταντίνο Παλαιολόγο».
Μετά την αποχώρηση των στρατευμάτων Κατοχής, ο Κ. έρχεται στην Αθήνα από την Αίγινα. Διαμένει αρχικώς στην οδό Φιλελλήνων 15, φιλοξενούμενος από μια φιλική οικογένεια, κι έπειτα στην οδό Μαυροματαίων 2, στο σπίτι τής κυρίας Τέας Ανεμογιάννη. Γίνεται ακούσιος μάρτυς τού εμφύλιου πολέμου μέσα στην πρωτεύουσα.
Καταγράφοντας σε κάποιο σημειωματάριο τα προϊόντα τού σκληρού μόχθου του κατά τον Πόλεμο και την Κατοχή, ο Κ. σημειώνει: «Έγραψα: “Αγγλία”, “Γιαγκ-Τσε”, τρεις “Προμηθείς” [θέλει να πει την τριλογία], “Ζορμπά”, “Ταξιδεύοντας – Ρωσία”, “Καποδίστρια”, “Κωνσταντίνο Παλαιολόγο”, [και τις μεταφράσεις] “Ιλιάδα”, “Οδύσσεια”, ξανά Dante, “St. François” [του Jœrgensen], Μακιαβέλλι [τον “Πρίγκιπα”]».

[Η μετάφραση του Ηγεμόνα τού Ν. Μακιαβέλλι στα ελληνικά από τον Ν. Καζαντζάκη τυπώθηκε το 1961 από τις Εκδόσεις Γαλαξία. Από το φθινόπωρο του 2006 κυκλοφορεί, από τις Εκδόσεις Καζαντζάκη, σε νέα έκδοση, με πλούσιο σχολιασμό από τους: Πάτροκλο Σταύρου, Γεράσιμο Γ. Ζώρα και Μάρκο Ρικομπόν.]

1945. Διαμένει στην Αθήνα, πηγαίνοντας κάπου-κάπου στην Αίγινα.
Από τους πρώτους μήνες τού χρόνου, εργάζεται για την ενοποίηση διάφορων σοσιαλιστικών ομάδων. Η πολιτική αυτή δράση καταλήγει στην ίδρυση της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ένωσης. Διατυπώνει το πολιτικό του «πιστεύω» σε μια συνέντευξη που δημοσιεύεται στην αθην. εφημ. «Ακρόπολις» στις 29 και 30 Μαΐου 1945.
Το περιοδ. «Καλλιτεχνική Ελλάδα» τού Στράτη Μυριβήλη δημοσιεύει (Ιαν.-Μάρτ.) την τραγωδία «Προμηθέας Πυρφόρος», αφιερωμένη στον Ι. Θ. Κακριδή.
Μαρτίου 5. Ο Κ. υποβάλλει υποψηφιότητα για μια κενή θέση στην τάξη Γραμμάτων τής Ακαδημίας Αθηνών. Αποτυχαίνει για δυο ψήφους.
Ιούλιος. Πηγαίνει στην Κρήτη μαζί με τους καθηγητές Ι. Καλιτσουνάκη και Ι. Θ. Κακριδή. Τους στέλνει η Κυβέρνηση για να διαπιστώσουν τις ωμότητες των κατακτητών. (η έκθεσή τους παραμένει αδημοσίευτη, αλλά αντίγραφο βρίσκεται στα χέρια μου)*. Άμα γυρίζει στην Αθήνα, συνεχίζει την πολιτική του δράση: στις 14 Αυγούστου, ως Πρόεδρος της Σοσιαλιστικής Εργατικής Ένωσης, μιλάει στους «συντρόφους» του και προσδιορίζει τους κοινούς σκοπούς.
Νοεμβρίου 11. Ο Άγγελος κι η Άννα Σικελιανού παντρεύουν τον Καζαντζάκη με την Ελένη Σαμίου, την πιστή του συντρόφισσα.
Νοεμβρίου 26. Ορκίζεται ως υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου στην Κυβέρνηση Σοφούλη.
Ο αθηναϊκός εκδ. οίκος «Ο Πιγκουίνος» βγάνει σε α΄ έκδοση την τραγωδία «Ιουλιανός», αφιερωμένη στο Ν. Σμπαρούνη-Τρίκορφο. Εκδίδεται στην Αθήνα με ξυλογραφίες τού Γιάννη Κεφαλληνού η «Ασκητική», αφιερωμένη στον Π. Πρεβελάκη.

* [Η σχετική Έκθεση θεωρήθηκε απόρρητο εθνικό έγγραφο. Ευτυχώς, την βρήκε ο Δήμαρχος Ηρακλείου Μανώλης Καρέλλης και τη δημοσίευσε το 1983.]

1946. Ιανουαρίου 11. Παραιτείται από το αξίωμα του Υπουργού (Εφ. τ. Κυβ., 20 Ιαν.).
Μαρτίου 25. Το Βασιλικό Θέατρο, με Γενικό Διευθυντή το Γιώργο Θεοτοκά, διδάσκει για πρώτη φορά τον «Καποδίστρια».
Απριλίου 18-Μαΐου τέλη. Στην Αίγινα. Ξαναγράφει τον «Κωνσταντίνο Παλαιολόγο», βάνει σε τάξη τα χαρτιά του: ετοιμάζεται να ταξιδέψει στην Αγγλία, όπου τον έχει καλέσει το Βρετανικό Συμβούλιο. («Έφυγα για σαράντα μέρες από την Αίγινα», μου είπε στα 1953, «και δεν αξιώθηκα να ξαναγυρίσω».)
Μαΐου 27. Η Εταιρία Ελλήνων Λογοτεχνών, που τον έχει Πρόεδρο, τον προτείνει ως υποψήφιο για το βραβείο Nobel μαζί με το Σικελιανό.
Ιουνίου 2. Φεύγει με βαπόρι για την Αγγλία: Τουλόν - Μασσαλία - Παρίσι (6 Ιουν.) - Λονδίνο (8 Ιουν.). Εγκαθίσταται στο ξενοδοχείο St. James Court. Ο σκοπός του είναι να επισκεφτεί τις πιο σημαίνουσες προσωπικότητες των Γραμμάτων και της Τέχνης και να συζητήσει μαζί τους τα μεταπολεμικά προβλήματα του πολιτισμού: «Αποφάσισα να γράψω “Post-war conversations with English intellectual personalities”».

Συναντάται για τούτο με τον ποιητή Kyle, τον David Garnett, τον Stephen Spender, τον John Lehmann, τους καθηγητές Sheppard, Trevelyan και Lucas, τον Herbert Read, την Elisabeth Bowen, τους καθηγητές Jacobsthal, Dunbabin, Myres και Bowra, τον Walter de la Mare, τον Charles Morgan, τον Graham Greene, τη Rosamond Lehmann, το φιλόσοφο Joad, το γλύπτη Henry Moore και πολλούς άλλους (από 14 Ιουνίου ίσαμε 26 Ιουλίου).
Στις 30 Ιουλίου εγκαθίσταται στο Cambridge, σ’ ένα δωμάτιο που του νοίκιασε το British Council (Castle Bray, Chesterton Lane) και καταπιάνεται να γράψει ένα μυθιστόρημα. Το μυθιστόρημα που έγραψε τ’ ονομάζει «Ο Ανήφορος». (Ένα κεφάλαιο, «Ο Θάνατος του παππού», δημοσιεύτηκε στη «Νέα Εστία» στις 15 Μαρτ. 1947, αλλά το σύνολο έμεινε αδημοσίευτο· πολλές σελίδες πέρασαν στον κατοπινό «Καπετάν Μιχάλη».) Κατά το χρονικό αυτό διάστημα καταβάλλει σύντονες προσπάθειες για να ελκύσει την προσοχή τής Σουηδικής Ακαδημίας στην υποψηφιότητά του για το Nobel, αλλά υποστηρίζοντας σταθερά ως συνυποψήφιό του το Σικελιανό: «Έγραψα προχτές του Σικελιανού και του λέω να θελήσει να ενωθούν τα ονόματά μας αναπόσπαστα». (Γράμμα στον Π., 18 Ιουλ.)
Από το περιοδικό «Life and Letters» (Σεπτ. 1946) απευθύνει μιαν έκκληση στους διανοούμενους όλου του κόσμου να ιδρύσουν μια «Διεθνή τού Πνεύματος». (Η έκκληση αυτή είναι η κατακλείδα των συνομιλιών που είχε με τους Άγγλους διανοούμενους· την υπαγορεύει εξ άλλου ο φόβος που κατέλαβε τους ανθρώπους για την τύχη τού πολιτισμού ύστερα από την ολοκαύτωση της Χιροσίμας.)
Σεπτεμβρίου 28. Πηγαίνει από το Λονδίνο στο Παρίσι, όπου είναι καλεσμένος από τη Γαλλική Κυβέρνηση. Εγκαθίσταται στο Hôtel de Nice, 4 rue des Beaux-Arts, VIe, και από τις 10 Οκτωβρίου στην Place de la Madeleine, 19, στο σπίτι της Κας R. Puaux. Η γυναίκα του πηγαίνει να τον βρει: αρχίζει ο ξενιτεμός τους.
Στο Παρίσι, ο Κ. ξαναβρίσκει πολλούς από τους παλιούς φίλους του: τη Rahel Lipstein-Minc (ύστερα από 24 χρόνια), το Renaud de Jouvenel και άλλους. Μέσα Νοεμβρίου, πηγαίνει κι ο Πρεβελάκης για μερικές μέρες να τον δει. Ο Κ. δείχνει αποφασισμένος να σταδιοδρομήσει σα συγγραφέας στην ξενιτιά, αφού η χώρα του τον απαρνήθηκε πολλές φορές. Η Yvonne Gauthier-Γουμενάκη μεταφράζει γαλλικά το «Ζορμπά», που μόλις έχει κυκλοφορήσει στην Ελλάδα (εκδ. Δ. Δημητράκος).
Δεκέμβριος. Σύντομη διαμονή στις Βρυξέλλες.
Ο εκδ. οίκος Ν. Αλικιώτη βγάνει σε α΄ έκδοση τον «Καποδίστρια» στην Αθήνα.

1947. Φεβρουάριος. Ο Börje Knös τελειώνει τη σουηδική μετάφραση του «Ζορμπά». Ο πιστός τούτος φίλος τού Κ. μέλλει ν’ αποβεί ένας από τους κύριους παράγοντες της επιτυχίας του στο εξωτερικό. Μπορεί κανείς να πει πως όλα τα μυθιστορήματα του Κ. τα μετάφρασε πρώτος.
Μαΐου 1. Ο Κ. διορίζεται στην Ουνέσκο ως σύμβουλος στη Λογοτεχνία, έπειτα από επίμονη προσπάθεια, δική του και των φίλων του. Προς το τέλος τού χρόνου, παίρνει να μεταφράζει μόνος του στα γαλλικά τον «Ιουλιανό». Σχεδιάζει να μεταφράσει όλο του το Θέατρο και να το παρουσιάσει στους ξένους θεατρώνες.
Ο «Ζορμπάς» εκδίδεται, σε γαλλική μετάφραση της Yvonne Gauthier, από τον οίκο Éditions du Chène στο Παρίσι.

1948. Ο Κ. εκτελεί τα καθήκοντά του στην Ουνέσκο και συγχρόνως μεταφράζει ο ίδιος στα γαλλικά τα έργα του: «Μέλισσα», «Ιουλιανός», «Οδυσσέας», «Προμηθέας Πυρφόρος». Βλέποντας πως του είναι τώρα αδύνατο ν’ αφιερωθεί ολοκληρωτικά στο συγγραφικό του έργο, παραιτείται από την Ουνέσκο στις 25 Μαρτίου, έπειτα από έντεκα μήνες υπηρεσία. Αιστάνεται λυτρωμένος: «Jour de libération 25.3.1821/25.3.1948» σημειώνει στην agenda του.
Στις 30 Μαρτίου μιλάει στο Congrès International de Littérature, στο Παρίσι, για τη νεοελληνική λογοτεχνία. Ένας θίασος από νέους ηθοποιούς, που τον διευθύνει ο G. Carmier, διαλέγει τον «Ιουλιανό» για να τον διδάξει σ’ ένα «διαγωνισμό νέων θιάσων». Η πρώτη ανάγνωση γίνεται στις 14 Απριλίου. Ο Κ. δεν περιμένει να δει την παράσταση. Στις 31 Μαΐου φεύγει μόνος από το Παρίσι με autocar για τη Μεσημβρινή Γαλλία. Στις 2 Ιουνίου βρίσκεται εγκατεστημένος στην Antibes: Villa Rose, Allée des Palmiers, Boulevard du Cap, 6. Από τις 6 ώς τις 19 Ιουνίου, γράφει την τραγωδία «Σόδομα και Γόμορρα». Στο Παρίσι δίνεται σε μια και μόνη παράσταση, στο διαγωνισμό των νέων θιάσων, ο «Ιουλιανός». Η Ελένη φτάνει από το Évian. Ο «Ζορμπάς» γίνεται δεκτός από εκδότες στην Αγγλία, Αμερική, Σουηδία, Τσεχοσλοβακία.
Ιουλίου 7. Ο Κ. βάνει μπροστά το μυθιστόρημα «Ο Χριστός ξανασταυρώνεται». Στις 27 Ιουλίου σημειώνει: «Πρήστηκε το χείλι μου την ώρα που ’γραφα στο μυθιστόρημα πως πρήστηκε ο ήρωας που θα ’κανε το Χριστό».
Σεπτεμβρίου 7. «Τέλεψα το μυθιστόρημα Ο Χριστός ξανασταυρώνεται».
Σεπτεμβρίου 13-20. Ο Πρεβελάκης μένει στο σπίτι του Κ. μια βδομάδα. Ο Κ. τού διαβάζει τα πρώτα κεφάλαια του «Χριστού». Ο Börje Knös φιλοξενείται επίσης μερικές μέρες (26-30 Σεπτ.), κι έπειτα ο Bruno Lavagnini (2-5 Οκτ.).
Νοέμβριος-Δεκέμβριος. Ο Κ., κατά τη συνήθεια του, ξαναγράφει (β΄ γραφή) το «Χριστός ξανασταυρώνεται».

1949. Ιανουάριος-Φεβρουάριος. Γράφει ένα καινούριο μυθιστόρημα, τους «Αδερφοφάδες» (ή «Θέλει, λέει, νά ’ναι λεύτερος: σκοτώστε τον!»). Το ανέκδοτο χειρόγραφο βρέθηκε στα κατάλοιπά του.
Απρίλιος. Γράφει την τραγωδία «Θησέας» (ή «Κούρος»). Το ζεύγος Κ. μετοικεί στη Villa Manolita, μέσα στο Πάρκο Saramartel, στην Antibes.
Μάιος-Ιούλιος. Γράφει την τραγωδία «Το χρυσό μήλο» (ή «Χριστόφορος Κολόμβος»).
Ιούλιος-Αύγουστος. Ξαναχύνει σε νέα μορφή τον «Κωνσταντίνο Παλαιολόγο».
Αυγούστου τέλος-Σεπτέμβριος. Κάνει μια λουτροθεραπεία στο Vichy, γιατί από καιρό σε καιρό το πρόσωπό του πρήσκεται. (Η αρρώστια του δεν έχει ακόμα προσδιοριστεί ακριβώς.)
Οκτώβριος. Ο «Ζορμπάς» εκδίδεται στη Στοκχόλμη από το Ljus Forlag σε μετάφραση Börje Knös. Η «Νέα Εστία» δημοσιεύει το καλοκαίρι τα «Σόδομα και Γόμορρα», που βγαίνουν και σε ανάτυπο.
Δεκέμβριος. Ο Κ. βάνει μπροστά καινούριο μυθιστόρημα: «Είμαι βυθισμένος στον Καπετάν Μιχάλη. Μάχουμαι ν’ αναστήσω το Ηράκλειο της παιδικής μου ηλικίας». (Γράμμα στον Π., 3 Δεκ.)