1/2

«Ένας άνθρωπος των γραμμάτων», γράφει κάπου ο Φρανσουά Μωριάκ, «είναι σαν ένα κομμάτι γη όπου γίνουνται ανασκαφές· είναι πάντα κυριολεκτικώς ανακατωμένος και ξέσκεπος».

Δεν είναι λοιπόν να ξαφνιαστούμε αν στις σελίδες που μέλλουμε να διαβάσουμε στο «Αφιέρωμα Καζαντζάκη» της «Νέας Εστίας» συναντήσουμε τόσες γνώμες κι ερμηνείες όσα τουλάχιστο τ’ απανωτά στρώματα που αποκαλύπτει το χάσμα μιας ανασκαφής – και όσοι οι ερμηνευτές.

Ας επιτραπεί σ’ έναν από τούτους να θεωρήσει πως έχει για την ώρα εκτελέσει το ερευνητικό κι εξηγηματικό χρέος του με το βιβλίο που δημοσίευσε πέρυσι για τον «Ποιητή και το ποίημα της Οδύσσειας», που εκάλυπτε το βίο τού Καζαντζάκη ίσαμε τα 1938, και ν’ αφιερώσει στη μνήμη του, αυτή τη φορά, τη συνολική χρονογραφία τού βίου του. Ελπίζει να συμβάλλει έτσι στη θεμελίωση της ιστορικής και φιλολογικής έρευνας καλύτερα παρ’ αν πρόσθετε μιαν ακόμα ερμηνεία.

Δυστυχώς πολλά από τα δημοσιεύματα που έχουν θέμα τον Καζαντζάκη περιέχουν σοβαρές χρονολογικές ανακρίβειες. Η έκδοση της «Αναφοράς στον Γκρέκο», που είναι μια μυθοποιημένη αυτοβιογραφία, δεν πρόκειται να διορθώσει τα πράγματα: τα γεγονότα δεν παρουσιάζουνται κατά τη χρονολογική σειρά ούτε προχωρούν πέρα από το έτος που ο Καζαντζάκης αφιερώθηκε στη συγγραφή τής «Οδύσσειας».

Πολλά λάθη μπορεί να προκύψουν κι από τις μαρτυρίες τού ίδιου τού Καζαντζάκη. Δε συγκρατούσε χρονολογίες, έσφαλλε ακόμα και στο χρόνο τής γέννησής του. Κάποτε που του υπέβαλα ένα γραπτό ερωτηματολόγιο για να εξακριβώσω ορισμένα γεγονότα, οι περισσότερες χρονολογίες που μου έδωσε ήταν λαθεμένες. Σ’ ένα αυτόγραφο σημείωμά του με την επιγραφή «Ευτυχισμένα ταξίδια», που το βρήκα στα κατάλοιπά του, στις έξι χρονολογίες που αναγράφει, και που στάθηκαν αλήθεια αξιομνημόνευτες, η μια μονάχα είναι σωστή.

Ας μη νομίσει κανείς πως θ’ αγαπούσα και θα τιμούσα περισσότερο το Γέροντά μου αν ήταν δυνατός στις χρονολογίες! Το ήξερε κι ο ίδιος, άλλη ήταν η χάρη του. Στο ανέκδοτο μυθιστόρημά του «Ο Βραχόκηπος», ο αφηγητής (που είναι ο ίδιος ο Καζαντζάκης) ακούει να του λεν: «Αν σου ανοίξουν το κεφάλι, δε θά ’βρουν μέσα μήτε ένα νούμερο!» Οι αριθμοί ήτανε για το πνεύμα του τυλιμένοι στο μυστήριο, όπως όλα τα πράγματα.

Δεν κατάγραψα βέβαια εδώ όλα τα γεγονότα τού βίου του. Περιορίστηκα σε όσα μπόρεσα να εξακριβώσω έπειτα από επίμονο έλεγχο. Και πάλι μπορεί να υπάρχει κανένα λάθος, όπως σ’ όλα τα ανθρώπινα. Μάζεψα τα στοιχεία τής χρονογραφίας μου από ανέκδοτες πηγές το περισσότερο, κι από λιγοστά δημοσιεύματα. Απόφυγα τις προφορικές μαρτυρίες και τις αναμνήσεις· θα μπορούσαν να θέσουν σε κίνδυνο την ακρίβεια των πληροφοριών μου και να νοθεύσουν το σκοπό μου. Γνωρίζω πολύ καλά πως και τα χωρία από ανέκδοτα κείμενα του Καζαντζάκη που σκόρπισα εδώ κι εκεί δεν έχουν τη θέση τους σε μια χρονογραφία. Αλλά θα μου συγχωρηθεί, ελπίζω, ότι θέλησα να εφοδιάσω το μελετητή με μερικά πολύτιμα στοιχεία από πηγές που μπορεί να παραμείνουν για καιρό απρόσιτες. Δεν αποκρύπτω, εξ άλλου, ότι τα χωρία αυτά επιβεβαιώνουν την ιδέα περί τού βίου και του έργου τού Καζαντζάκη που προσπάθησα να προβάλω με το περυσινό βιβλίο μου.

2/2

ΟΙ ΠΗΓΕΣ ΤΗΣ ΧΡΟΝΟΓΡΑΦΙΑΣ

1. Α΄. Τα τετρακόσια κάπου γράμματα, βιβλία και ενθύμια που έλαβα από τον Κ. στα τριάντα ένα χρόνια τής φιλίας μας (1926-1957).
2. Β΄. Διάφορα αυτόγραφα και κειμήλια που η κυρία Ελένη Ν. Καζαντζάκη μου επέτρεψε να μελετήσω στο σπίτι τους στην Αντίπολη πέρυσι το καλοκαίρι, ήτοι:
1. 1. Ημερολόγια του Κ. (εννοώ σημειωματάρια όπου κατάγραφε, αρκετά ταχτικά, περιστατικά τού βίου του, στοχασμούς του, ακόμα και όνειρά του) υπό τις ακόλουθες επιγραφές: Νβρης-Δβρης 1914. – 1915. – 1918. – 1922-23. – 1924 κ.ά. –1925-26 (κολοβό). – 1928 (Αύγ.-Δεκ.). – 1935 Ιαπωνία-Κίνα. – 1937 Πελοπόννησος. – 1946 Αγγλία.
2. 2. Ημερολόγια της τσέπης (agendas), όπου κυρίως φαίνουνται οι μετακινήσεις και οι συνεντεύξεις τού Κ., των ετών 1946, 1948, 1950 κ.ά.
3. 3. Αναγραφές σε βιβλία και σε τετράδια, φωτογραφίες, ενθύμια κ.τ.ό.
3. Γ΄. Τριάντα οχτώ γράμματα που έστειλε στην οικογένειά του στο Ηράκλειο κατά καιρούς και που βρίσκουνται φυλαγμένα στην Αίθουσα Καζαντζάκη τού Ιστορικού Μουσείου Ηρακλείου. (Έλαβα γνώση από ένα αντίγραφο που έθεσε στη διάθεσή μου η κυρία Ελένη Ν. Καζαντζάκη.)
4. Δ΄. Γράμματα που μου έστειλε η κυρία Ελένη Ν. Καζαντζάκη σε περιόδους που ο άντρας της ήταν άρρωστος και που περιέχουν κυρίως πληροφορίες για την κατάσταση της υγείας του.
5. Ε΄. Το σύνολο πες από τα δημοσιεύματα του Κ., τα ελληνικά και τα ξενόγλωσσα, και τα ανέκδοτα βιβλία του, ήτοι: το «Συμπόσιο», ο «Βραχόκηπος», ο «Οθέλλος ξαναγυρίζει», οι «Αδερφοφάδες», η «Αναφορά στον Γκρέκο» κ.ά.
6. Z΄. Διάφορα δημοσιεύματα (με τη σειρά που βγήκαν):
1. 1. Γαλάτειας Καζαντζάκη, «Άνθρωποι και υπεράνθρωποι», μυθιστόρημα, εκδότης «Πυξίδα», Αθήνα, 1957. (Ως «μυθιστόρημα» που χαρακτηρίζεται από την ίδια τη συγγραφέα, έχει περιορισμένη αξία για το χρονογράφο, αλλά δεν μπορεί κανείς να παρατρέξει τις πληροφορίες που δίνει για τη νεανική ζωή τού Κ., υπό τον όρο να τις επαληθεύσει.)
2. 2. Νίκου Καζαντζάκη, «Ταξιδεύοντας – Ιαπωνία-Κίνα», μ’ έναν Επίλογο της Ελένης Ν. Καζαντζάκη για το τελευταίο ταξίδι (1957) του Νίκου Καζαντζάκη στην Κίνα-Ιαπωνία, εκδ. «Δίφρος», Αθήνα, 1958.
3. 3. Π. Πρεβελάκη, «Ο ποιητής και το ποίημα της Οδύσσειας», Βιβλιοπωλείο της «Εστίας», Αθήνα, 1958.
4. 4. Νίκου Καζαντζάκη, «Επιστολές προς τη Γαλάτεια», εκδ. «Δίφρος», Αθήνα, 1958.
5. 5. Περιοδ. «Καινούρια Εποχή», αφιέρωμα στο Νίκο Καζαντζάκη, φθινόπωρο 1958, εκδ. «Δίφρος», Αθήνα.
6. 6. Γ. Κ. Κατσίμπαλη, «Βιβλιογραφία Ν. Καζαντζάκη, Α΄ 1906-1948», Αθήνα, Δεκ. 1958.
7. 7. Διάφορα δημοσιεύματα, ξενόγλωσσα κυρίως, με κρίσεις και πληροφορίες για τον Κ. (τα περισσότερα μετά το 1948).

Τι ευτυχία να ’σαι καλά, να ’χεις ήσυχη κι αγαθή την ψυχή σου και να ’χεις ένα σκοπό που η πραγμάτωσή του να κρέμεται μονάχα από σένα, και κάθε μέρα να κάνεις ένα βήμα ομπρός και ν’ ανηφορίζεις! 65 τώρα χρόνια πάω κι έρχουμαι και σεριανίζω στο σκοτεινό αυτό μπουντρούμι με τα δυο παραθυράκια που το λένε άνθρωπος και κοιτάζω από τα παραθυράκια τον κόσμο και δεν τον αποχορταίνω. Δεν ξέρω πόσο καιρό θα βαστάξει αυτή η ευτυχία κι η δύναμη κι η γονιμότητα, μα κάνω σα να ’ταν να βαστάξει αιώνια· γιατί ξέρω τι θα πει αιωνιότητα. Είναι ποιότητα, δεν είναι ποσότητα – αυτό ’ναι το μεγάλο, πολύ απλό μυστικό.

Γράμμα του ΚΑΖΑΝΤΖΑΚΗ στον Πρεβελάκη.