1925. Ιανουαρίου 1-3. Εκδρομή στο χωριό Βόρους, στο μοναστήρι Βροντήσι, στα χωριά Ζαρό, Νίβριτο, Γέργερη, Πανασό, Αγια-Βαρβάρα.
Όλο το χειμώνα, «Οδύσσεια». Γράφει τις ραψωδίες Α-Ζ.
Ιούλιος. Γυρίζει στην Αθήνα, κι από κει πηγαίνει στην Αίγινα για λίγες μέρες· το νησί τον τραβά για μόνιμη εγκατάσταση.
Αυγούστου 9-Σεπτεμβρίου 17. Παραθερίζει στις Κυκλάδες. Τήνο, Μύκονο, Σύρα· Νάξο (14-19 Αυγ.): «Βρήκα σπίτια που μέναμε [στα 1897-99], το ένα γκρεμισμένο, φίλοι παλιοί, θλίψη και ηδονή». Στις 19 Αυγ. φεύγει για την Αμοργό, κονεύει στο σπίτι τής Μαργιορίτσας Συρίγου. Στις 9 Σεπτ. πηγαίνει η Ελένη Σαμίου να τον ανταμώσει. Ο Κ. μεταφράζει ένα μυθιστόρημα του Tagore (ποιο, δε γνωρίζω). Στις 17 του μήνα γυρίζουν στην Αθήνα.
Οκτωβρίου 13. Φεύγει για τη Σοβιετική Ρωσία ως απεσταλμένος τής αθηναϊκής εφημερίδας «Ελεύθερος Λόγος». Μένει λίγες μέρες στην Οδησσό.
Νοέμβριος-Δεκέμβριος. Μόσχα. (Οι εντυπώσεις του δημοσιεύουνται στην αθην. εφημ. «Ελεύθερος Λόγος», Νοέμβρ.-Δεκ.)

1926. Ιανουαρίου 1-4. Λένινγκραντ.
Ιανουαρίου 5-25. Μόσχα.
Στο Ημερολόγιό του (από 5 Νοεμ. 1925 - 25 Ιαν. 1926) ο Κ. έχει σημειώσει λεπτομερώς πώς χρησιμοποίησε το χρόνο του. Αξίζει να καταγράψουμε τις κύριες μετακινήσεις του, γιατί θα φανερωθεί από τούτο η φύση τού ενδιαφέροντος που τρέφει για τη νέα Ρωσία: Σχολή χορού. Επαναστατικό θέατρο. Τεχνολογική Σχολή. Θέατρο Μάγιερχολντ. Επίσκεψη στις φυλακές. Παιδικό θέατρο. Τσεκά. Σχολή Ίρμας Ντάνκαν. Υπουργείο Κοινωνικής Προνοίας και Υγιεινής. Μουσείο γαλλικής ζωγραφικής. Θέατρο: «Πριγκίπισσα Τουραντότ». Εβραϊκό θέατρο. Μουσείο θεάτρου. Μουσείο βυζαντινών εικόνων. Λειτουργία στη Μητρόπολη. Εβραϊκό θέατρο. Κρεμλίνο. Παιδικό θέατρο. Στο σπίτι τού Μάγιερχολντ. Στις πρόβες τού Μάγιερχολντ: «Ρεβιζόρ». Μουσείο Επανάστασης. Κάμερνι Τεάτρ: «Σαλώμη». Εγκαίνια κεντρικού ηλεκτρικού σταθμού στην Κιατούρα. Ομιλία τού Τρότσκη. Δυο σκολειά. Έκθεση Ιστορικού Μουσείου για εξέλιξη επιστήμης και τεχνικής στη Σοβ. Ρωσία. Γυναικολογική Κλινική. Πινακοθήκη Μορόσωφ. Αυτοκρατορικό θησαυροφυλάκιο (κοσμήματα του Στέμματος). Σχολείο στο δάσος. Μουσείο Ars Asiatica. Λαϊκές κουζίνες. Μουσείο Τολστόη. Μουσείο Ντοστογιέφσκη. Μουσείο πορσελάνης. Εργαστήριο αναστήλωσης εικόνων. Δυο ώρες με την Άννα Λουνατσάρσκαγια. Ιστορικό μουσείο: αγιογραφίες. Βυζαντινή βιβλιοθήκη. Επίσκεψη στο γλύπτη Γιούκωφ. Θέατρο Ταΐρωφ. Συνέντευξη με Ταΐρωφ. Κινηματογράφος: «Ποτέμκιν». Άσυλο αλητόπαιδων. Δικαστήριο σε θεατρική μορφή για προπαγάνδα κανόνων υγιεινής. Τσίρκο, μαζί με τη Λουνατσάρσκαγια και τον Étienne Lacoste. Θέατρο Μάγιερχολντ: «Μούγκριζε, Κίνα!» Τρόιτσκο μοναστήρι. Κλπ.
Ιανουαρίου 25. Φεύγει για την Ελλάδα.
Φεβρουαρίου 5. Φτάνει στην Αθήνα. Εγκαθίσταται στην οδό Ερμού 59, στο σπίτι τής αδερφής του Ελένης Θεοδοσιάδη. (Το διαζύγιό του από την κυρία Γαλάτεια δημοσιεύτηκε από το Πρωτοδικείο στις 28 Απριλίου 1926.)

Απριλίου 25-Ιουνίου 3. Ταξιδεύει στην Παλαιστίνη και Κύπρο με την Ελένη Σαμίου και την Καίτη και Μαρίκα Παπαϊωάννου. Φεύγουν με το βαπόρι «Νάξος». Γιάφα, Ιερουσαλήμ (Hospice «Casa Nova»), Βηθλεέμ, Χεβρών, Νεκρά Θάλασσα, Ιεριχώ, Τελ-Αβίβ, Χάιφα, Μπερούτ (28 Απρ.-17 Μαΐου). Κατά τη διαμονή του στην Παλαιστίνη ξαναβρίσκει δυο από τις Εβραίες φίλες του της Γερμανίας: την Elsa Lange και τη Lia Lewin (το γένος Dunkelblummen^!). Στις 18 Μαΐου φεύγει για την Κύπρο με τις τρεις του συνταξιδιώτισσες: Αμμόχωστο, Λευκωσία, Λάρνακα, Λεμεσό, Πάφο, Πλάτρες. Συνέντευξη με τον εξόριστο βασιλιά τής Χετζάζης στις 24 Μαΐου. Στις 31 παίρνουν το ιταλικό βαπόρι «Gianicolo» για τον Πειραιά. Οι εντυπώσεις τού Κ. δημοσιεύουνται στην αθην. εφημ. «Ελεύθερος Τύπος» (9-10 Μαΐου, 13-22 Ιουν., 18 Ιουλ.). Η Ελένη Σαμίου αφηγήθηκε και κείνη το ταξίδι τους από τις στήλες τής «Καθημερινής».
Ιούλιος. Παραθερίζει στην Τσαγκαράδα με την Ελένη Σαμίου και τις αδερφάδες της Άννα και Πόλη.
Αύγουστος-Σεπτέμβριος. Ταξίδι στην Ισπανία. Συνέντευξη με τον Πρίμο ντε Ριβέρα.
Οκτώβριος. Ρώμη. Η Ελένη πηγαίνει να τον ανταμώσει. Συνέντευξη με το Μουσσολίνι. Ασσίζη.
Νοεμβρίου 12. Ο συγγραφέας τής Χρονογραφίας τούτης ανταμώνει πρώτη φορά τον Κ. στην Αθήνα.
Δεκέμβριος. Η αθην. εφημ. «Ελεύθερος Τύπος» δημοσιεύει τις εντυπώσεις τού Κ. από την Ισπανία (12 Δεκεμβρίου 1926-7 Ιανουαρίου 1927).
Τις τελευταίες μέρες τού Δεκεμβρίου ο Κ. φεύγει για την Αίγυπτο και το Σινά μαζί με το ζωγράφο Τάκη Καλμούχο. Το αθην. περιοδ. «Αναγέννηση» δημοσιεύει (Δεκ. 1926) μερικούς στίχους –το πρώτο δείγμα γραφής– από την «Οδύσσεια».

1927. Ιανουάριος-Φεβρουάριος. Αίγυπτος-Σινά. (Στο Σινά ο Κ. μένει μισό μήνα.)
Φεβρουάριος. Η εφημ. «Ελεύθερος Τύπος» δημοσιεύει τις εντυπώσεις τού Κ. από τη φασιστική Ιταλία (6-28 Φεβρ.).
Απρίλιος. Η εφημ. «Ελεύθερος Λόγος» δημοσιεύει τις εντυπώσεις του Κ. από την Αίγυπτο και το Σινά (3 Απρ. – 3 Μαΐου).
Μαΐου 19. Εγκαθίσταται στην Αίγινα, στο σπιτάκι τού Παύλου Χάνου, και αφιερώνεται στη συγγραφή τής «Οδύσσειας».
Ιούλιος-Αύγουστος. Το αθην. περιοδ. «Αναγέννηση» δημοσιεύει την «Ασκητική» (αριθ. 11 και 12, σσ. 599-631). (Κυκλοφόρησε και σε ανάτυπο.)
Ιουλίου 24-25. Εκδρομή στην Πελοπόννησο με δυο φίλους του.
Σεπτεμβρίου 22. Ο Κ. τελειώνει την «Οδύσσεια» (ραψωδίες Η-Ω). Στο Ημερολόγιό του σημειώνει: «Έντονη, υψηλή εργασία: “Οδύσσεια”. Ποτέ στη ζωή μου δε δούλεψα με τέτοιο ρυθμό. Τέλεψα “Οδύσσεια”. Ερχόντανε την Κυριακή: Έλλη Λαμπρίδη και Π. Πρεβελάκης».
Σεπτεμβρίου τέλη-Οκτωβρίου αρχές. Ακόμα στην Αίγινα. Συγγράφει μερικές δεκάδες άρθρα για το Λεξικό Ελευθερουδάκη (όχι αυτά μονάχα που φέρουν τ’ αρχικά του) και συνάμα επεξεργάζεται την επιλογή από τις ταξιδιωτικές σελίδες του που αποτέλεσαν τον τόμο «Ταξιδεύοντας – Ισπανία, Ιταλία, Αίγυπτος, Σινά», εκδ. «Σεράπειον», Αλεξάντρεια, 1927.
Οκτωβρίου 20. Φεύγει ξανά για τη Ρωσία, προσκαλεσμένος αυτή τη φορά από τη Σοβιετική Κυβέρνηση. 25: Οδησσός. 27: Μόσχα (Grand Hôtel, δωμ. 538).

Οκτωβρίου 27-Νοεμβρίου 17. Μόσχα. Αντιγράφω κεφαλαιωδώς από το Ημερολόγιό του μερικές από τις απασχολήσεις του (κάποιες απ’ αυτές διαφαίνουνται και στα κείμενά του): «Θέατρο Μπλάβης μπλούζας». Συζήτηση με μια νεαρή Εβραία φοιτήτρια, την Μπέλα Γρηγορίεβνα Όρκιν. Πινακοθήκη Μορόσωφ. Γνωριμία με τον Ιάπωνα συγγραφέα Ακίτα. Κάμερνι Τεάτρ: «Μέρα-νύχτα», οπερέτα. Θέατρο Στανισλάβσκη: «Ευγένιος Ονιέγκιν». Μαυσωλείο Λένιν. Θέατρο: «L’Affaire»... Παρακολουθεί τη μεγάλη παρέλαση στην Κόκκινη Πλατεία κατά την επέτειο της Επανάστασης. Γνωρίζεται με τους Charles Rappoport, Henri Barbusse, Klara Zetkin, Käthe Kollwitz, Arthur Holitscher... Ξαναβρίσκει την Εβραία φίλη του Itka Horowitz (που έμελλε νά ’χει φριχτό τέλος κατά τη σταλινική τρομοκρατία). Ο Κ. σημειώνει: «Itka = marxistische Abteilung meiner Seele» [Ίτκα= Μαρξιστικό Τμήμα της Ψυχής μου]. Μιλάει στο μεγάλο ειρηνιστικό συνέδριο. Στις 13 Νοεμβρίου γνωρίζεται με τον Παναΐτ Ιστράτι: «Είπαμε να μείνουμε στη Ρωσία κι οι δυο».
Νοεμβρίου 17. Μερικοί προσκαλεσμένοι τής Σοβιετικής Κυβέρνησης φεύγουν με το σιδηρόδρομο από τη Μόσχα για μια γρήγορη περιήγηση στον Καύκασο: ο Κ., ο Ιστράτι, ο Arthur Holitscher, η Helen Stœcker (ο Κ. τής αφιέρωσε στα 1934 τον «Toda-Raba»), ο καθηγ. Κουχίνσκη, ο Βέλγος γιατρός Sœur, ο Γιαπωνέζος ποιητής Ακίτα κι ο Αργεντινός συγγραφέας Κιντάνα. Οι σταθμοί τού ταξιδιού: Χάρκοβ - Ροστόβ - Μπακού - Τιφλίδα - Μπατούμ - Πότι - Γκάγκρι - Νοβοροσίσκ - Ροστόβ - Μόσχα (3 Δεκ.).
Δεκεμβρίου 7. Ο Κ. φεύγει από τη Μόσχα για το Κίεβο, όπου ξαναβρίσκει τον Ιστράτι. Έχουν αποφασίσει να συμπράξουν σε μια πολιτική και συγγραφική δράση. Στις 22 Δεκ. φεύγουν από την Οδησσό για την Ελλάδα. Δεκ. 29: Θεσσαλονίκη. Δεκ. 30: Αθήνα. Ο Κ. παρουσιάζει τον Ιστράτι στο ελληνικό κοινό μ’ ένα άρθρο στην αθην. εφημ. «Πρωία» (31 Δεκ. 1927).
Ο αθηναϊκός εκδοτικός οίκος «Στοχαστής» εκδίδει την τραγωδία «Νικηφόρος Φωκάς».

1928. Ιανουαρίου 11. Ο Κ. κι ο Ιστράτι μιλούν για τη Σοβιετική Ένωση σε μια μεγάλη συγκέντρωση στο θέατρο «Αλάμπρα», που την οργανώνει ο Δημήτρης Γληνός. (Η ομιλία τού Κ. καταχωρίστηκε στην «Αναγέννηση», Β΄ 193-198.) Η εφημ. «Πρωΐα» δημοσιεύει τις εντυπώσεις τού Κ. από τη Σοβιετική Ρωσία (8-14 Ιαν.). Επακολουθεί μια δικαστική ανάκριση, που αναγκάζει τους δυο συντρόφους να παραιτηθούν από την πολιτική δράση. Ο Ιστράτι αποσύρεται στην Κηφισιά, ο Κ. στην Αίγινα (στο σπιτάκι τού Παύλου Χάνου). Η δίκη για τη συγκέντρωση της «Αλάμπρας» ορίζεται για τις 3 Απριλίου (αλλ’ αναβάλλεται μερικές φορές και τελικώς ματαιώνεται).
Απριλίου 19. Ο Κ. ξαναφεύγει για τη Ρωσία να ξανάβρει τον Ιστράτι. Στις 24 του μήνα ανταμώνουν στο Κίεβο. Ο Κ. διαμένει εκεί μόνος του ίσαμε τις 4 Ιουνίου. Κατά το διάστημα αυτό συγγράφει ένα σενάριο για το ρωσικό κινηματογράφο με θέμα από την Ελληνική Επανάσταση του 21 και με τίτλο «Το κόκκινο μαντίλι».
Ιουνίου 7. Οι δυο φίλοι κονεύουν σ’ ένα εξοχικό σπίτι στο Μπέκοβο, κοντά στη Μόσχα (Ντάτσα Αρχίποβα, Ούλιτσα Καρλ Μαρξ, 8). Στις 8 Ιουνίου ανταμώνουνται πρώτη φορά με τον Γκόρκι (στη Μόσχα). Ο Κ. διορθώνει την «Ασκητική» του. Προσθέτει το κεφ. «Σιγή», όπου κηρύσσει τον ολικό μηδενισμό (που όμως δεν οδηγεί στην παραίτηση από τη δράση). Γράφει μερικά άρθρα για την «Πράβδα» (για την κοινωνική κατάσταση της Ελλάδας) κι ένα καινούριο σενάριο, το «Λένιν».
Ιουνίου 22. Ο Κ. κι ο Ιστράτι πηγαίνουν για λίγες μέρες στο Λένινγκραντ. Πρώτη αντάμωση τού Κ. με το Victor Serge και τον ποιητή Νικόλα Κλιούγεφ.
Ιουλίου 17. Ο Κ., ο Ιστράτι κι η συντρόφισσα τού Ιστράτι Bilili Baud-Bovy ξεκινούν από τη Μόσχα για ένα δεκαήμερο σιδηροδρομικό ταξίδι ίσαμε το Μουρμάνσκ (στο Βόρειο Παγωμένο Ωκεανό).

Ιουλίου 23. Το παρισινό περιοδ. «Monde» του H. Barbusse δημοσιεύει το άρθρο τού Ιστράτι «Parmi les gueux de Grèce: Nikos Kazantsaki» (sic), που μπορεί να θεωρηθεί ως η πρώτη παρουσίαση του Κ. στο γαλλικό κοινό. (Το ίδιο κείμενο δημοσιεύτηκε ελαφρά αλλαγμένο και στο βιβλίο τού Ιστράτι «Vers l’autre flamme», εκδ. Rieder, Παρίσι, 1929.)
Αυγούστου 7-15. Ο Κ. συγγράφει, στο Μπέκοβο, ένα ακόμα σενάριο: «Άγιος Παχώμιος και Σια», και μερικά άρθρα για ρωσικά περιοδικά. Η Ελένη Σαμίου έρχεται από το Παρίσι να τον ανταμώσει.
Αυγούστου 28. Ο Κ., ο Ιστράτι, η Ελένη Σαμίου κι η Bilili Baud-Bovy ξεκινούν από τη Μόσχα για ένα μεγάλο ταξίδι στη Ν. Ρωσία. Οι δυο φίλοι σκοπεύουν να συγγράψουν μια σειρά άρθρα για τον παγκόσμιο τύπο με γενικό τίτλο «Ακολουθώντας το κόκκινο άστρο». Το ίδιο υλικό θ’ αποτελούσε κι ένα τρίτομο βιβλίο, που θα τό ’βγανε ο παρισινός εκδότης Rieder. Οι σταθμοί τού ταξιδιού: Νίζνι Νοβγορόδ - Καζάν - Σαμάρα - Σαράτωφ - Στάλινγκραντ - Αστραχάν - Μπακού - Τιφλίδα (εδώ ο Κ. ξαναβλέπει την παλιά φίλη του Βαρβάρα Νικολάιεβνα) - Μπορζόμ - Αρμενία (Εριβάν, Εσμιατζίν) - Τιφλίδα - Σοχούμ - Νέος Άθωνας...*
Δεκεμβρίου τέλη. Οι τέσσερεις συνταξιδιώτες παίρνουν τη στράτα τού γυρισμού: Μόσχα, Λένινγκραντ. Ο Ιστράτι βρίσκεται μπερδεμένος στην περιλάλητη «Υπόθεση Ρουσακώφ» (ο Victor Serge κι ο πεθερός του ο Ρουσακώφ καταδιώκουνται ως τροτσκιστές, ο Ιστράτι παίρνει το μέρος τους, η σταλινική γραφειοκρατία δείχνεται ανήλεη). Ο Κ. απέχει απ’ αυτή την ιστορία, ο Ιστράτι εξοργίζεται. Οι δυο φίλοι χωρίζουν «δίχως να δώσουν τα χέρια».**
Ο αθηναϊκός εκδοτικός οίκος «Στοχαστής» εκδίδει την τραγωδία «Οδυσσέας» (αφιερωμένη στη Lenotschka Dybouk = Ελένη Σαμίου), την τραγωδία «Χριστός» και το ταξιδιωτικό «Τι είδα στη Ρουσία».

* Περιγραφή τού ταξιδιού και χρονολογίες για τα καθέκαστα βρίσκουνται στο βιβλίο μου «Ο Ποιητής και το Ποίημα της Οδύσσειας». Στο βιβλίο εκείνο ο μελετητής θα βρει την εξιστόρηση (κι όχι μονάχα τη χρονογραφία) τού βίου τού Κ. κατά τα έτη 1926-38.

** Η Ελένη Σαμίου αφιέρωσε ένα βιβλίο στο μεγάλο ταξίδι τους και στη διχόνοια των δυο συντρόφων: Eleni Samios, «La verdadera tragedia de Panaït Istrati», εκδ. Ercilla, Santiago de Chile, 1938.

1929. Ο Κ. συνεχίζει ολομόναχος το ταξίδι του: Λένινγκραντ - Πετροζαβόδσκ - Κεμ - Μουρμάνσκ (20-24 Ιαν.). Περμ - Σβορδλόβσκ - Ομσκ - Νοβοσιβίρσκ - Κρασνογιάρσκ - Ιρκούτσκ (9 Φεβρ.). Τσίτα - Χαμπαρόβσκ - Ιμάν - Βλαδιβοστόκ (18 Φεβρ.). Επιστρέφει διά Σιβηρίας και Παλιάς Ρωσίας. Φτάνει στη Μόσχα στις 29 Φεβρουαρίου.
Μαρτίου 25. Φεύγει για το Τουρκεστάν: Τασκέντ, Σαμαρκάνδη, Βουχάρα. Επιστροφή στη Μόσχα.
Απριλίου 19. Φεύγει από τη Ρωσία για το Βερολίνο.
Απριλίου 20-Μαΐου 9. Keithstrasse 6, Berlin W. 62. Στις 6 Μαΐου κάνει μια διάλεξη για τη Σοβ. Ένωση. Διαπραγματεύεται με εφημερίδες κι εκδότες για να δημοσιεύσει τις εντυπώσεις του από τη μεγάλη του περιήγηση. Η «Kölnische Zeitung» δημοσιεύει μερικά άρθρα.
Μαΐου 10. Εγκαθίσταται με την Ελένη Σαμίου για ένα χρόνο στο σπίτι τού Philipp Krauss στο Gottesgab στην Τσεχοσλοβακία (σπίτι κατάμονο μέσα στο δάσος). Γράφει γαλλικά το βιβλίο «Moscou a crié», που το μετονόμασε αργότερα σε «Toda-Raba» (τον Πρόλογο και τον Επίλογο τους δημοσίευσε τότε το περιοδ. «Πρωτοπορία»: Αύγ.-Σεπτ. 1929, Ιαν. 1930). Γράφει συνάμα γαλλικά το μυθιστόρημα «Kapétan Élia», που έμεινε ανέκδοτο. Αυτές είναι οι πρώτες προσπάθειες του Κ. να γίνει Ευρωπαίος συγγραφέας.

Οκτωβρίου 1-Μαρτίου 3, 1930. Ο ποιητής πλουτίζει, διορθώνει, ξαναπλάθει την εποποιία του, σύμφωνα με το αρχικό του πρόγραμμα που προβλέπει εφτά διαδοχικές γραφές.

1930. Από το μήνα Μάρτιο κι ύστερα συγγράφει την «Ιστορία τής Ρωσικής Λογοτεχνίας» (που βγήκε τον ίδιο χρόνο σε δυο τόμους από τον εκδ. οίκο «Ελευθερουδάκη» στην Αθήνα).
Απριλίου 9 - Ιουνίου 10. Βρίσκεται μαζί με την Ελένη στο Παρίσι (13, rue Plélo, XVe) δουλεύοντας ολοένα την «Ιστορία τής Ρωσικής Λογοτεχνίας». Κατά το χρονικό αυτό διάστημα, γίνεται στην Αθήνα λόγος να τον δικάσουν για αθεϊσμό (για την «Ασκητική»), κι η δίκη ορίζεται για τις 10 Ιουνίου (χωρίς ποτέ να γίνει). Ο Philéas Lebesgue δημοσιεύει στο «Mercure de France» μιαν επαινετική κριτική για το «Χριστό»: είναι κι αυτή (έπειτα από το άρθρο του Ιστράτι) μια παρουσίαση του Κ. στο γαλλικό κοινό.
Ιουνίου 10-Οκτωβρίου 10. Παραθερίζει, πάντα με την Ελένη, στη Νίκαια (6, Avenue Cap-de-Nice, Villa «Les Pervenches»). Μεταφράζει ή διασκευάζει καμιά εικοσαριά παιδικά βιβλία για τους Αθηναίους εκδότες Κ. Ελευθερουδάκη και Δ. Δημητράκο. Νοέμβριος. Περνά ένα κάπου μήνα στο Ηράκλειο. Γυρίζει στην Αθήνα (3 Δεκ.) και πηγαίνει αμέσως να εγκατασταθεί στην Αίγινα για το χειμώνα.
Η μουσική τραγωδία τού Καλομοίρη «Ο Πρωτομάστορας», διασκευή από την ομώνυμη τραγωδία του Κ., ξαναπαρουσιάζεται (έπειτα από το 1916) στο θέατρο «Ολύμπια» από τη Μελοδραματική του Εθνικού Ωδείου.

1931. Κατοικεί στο σπίτι τού Γιάννη Αγγελάκη στην Αίγινα και αφιερώνεται στη συγγραφή ενός Γαλλοελληνικού λεξικού (καθαρεύουσας και δημοτικής), που ο εκδότης Δ. Δημητράκος τό ’χει παραγγείλει στον Κ. και στον Πρεβελάκη. Γράφει το πρώτο μέρος, από Α-Κ.
Ιούνιος. Έρχεται στο Παρίσι να συναντήσει το συνεργάτη του. Κατοικεί σ’ ένα φιλικό σπίτι στο Meudon. Επισκέπτεται συχνά την Αποικιακή Έκθεση στο Bois de Vincennes και μελετά τον πρωτόγονο κόσμο που θέλει ν’ αναστήσει στην «Οδύσσεια».
Ιουλίου 1-Δεκεμβρίου 4. Εγκατεστημένος ξανά στο παλιό του σπίτι στο Gottesgab, όπου η Ελένη (έπειτα από πρόσκαιρη διαμονή στο Salzburg) έρχεται να τον βρει στις αρχές Σεπτεμβρίου, δουλεύει την τρίτη γραφή τής εποποιίας του.
Το παρισινό περιοδ. «Revue des Vivants» δημοσιεύει (με κάποιες περικοπές) το μυθιστόρημα του Κ. «Toda-Raba». Την ίδια χρονιά δημοσιεύεται και σε ολλανδική μετάφραση από την «Wereldbibliotheek» του Άμστερνταμ.

[Το βιβλίο Τόντα-Ράμπα πρωτοτυπώθηκε στα ελληνικά τον Δεκέμβριο του 1956 στην Αθήνα. Έγιναν έκτοτε αρκετές ανατυπώσεις του. Με επιμέλεια Πατρόκλου Σταύρου επανεκδόθηκε σε νέα, ηλεκτρονική, στοιχειοθεσία τον Οκτώβριο του 2005, με προσθήκη Προεισαγωγικού Σημειώματος από τον ίδιο και, για πρώτη φορά, με την Εισαγωγή τής Ελένης Ν. Καζαντζάκη από την έκδοση Plon του 1962 (Παρίσι), μεταφρασμένη στα ελληνικά από τη Μαρία Γιουρούκου.]

Το αθην. περιοδ. «Κύκλος» δημοσιεύει (Δεκ. 1931) σε μετάφραση Κ. ένα αφρικανικό διήγημα, τον «Φαρ-λι-μάς», από τη συλλογή τού Leo Frobenius.
Δεκεμβρίου τέλη. Ο Κ. κι η συντρόφισσά του φιλοξενούν τον Πρεβελάκη στο Gottesgab για μερικές μέρες. Οι δυο φίλοι προγραμματίζουνται για πλατιά συνεργασία για τα ερχόμενα πέντε χρόνια.

1932. Ιανουάριος-Μάιος. Ο Κ., βάζοντας μπροστά το προγραμματισμένο έργο, συγγράφει τα σενάρια: «Βούδας», «Δον Κιχώτης» (κατά το Θερβάντη), «Μουχαμέτης», «Το Δεκαήμερο» (κατά το Βοκκάκιο), «Μια ηλιακή έκλειψη». Σ’ αυτή την ακατάπαυτη δουλειά ελπίζει να λησμονήσει το θάνατο της μάνας του (Μάρτιος). Ο Λευτέρης Αλεξίου τον επισκέπτεται το μήνα Μάρτιο για δυο βδομάδες.
Ο Κ. καθαρογράφει την «Οδύσσειά» του, που είναι πια συντελεσμένη (οι κατοπινές γραφές θ’ αποβλέψουν σε βελτιώσεις των μερών). Το τεράστιο χειρόγραφο με τις 1984 σελίδες το φέρνει ο ίδιος στο Παρίσι και το χαρίζει στον Πρεβελάκη.
Ιουνίου 1-Σεπτεμβρίου τέλος. Το ζεύγος Κ. κι ο Πρεβελάκης πάνε να κατοικήσουν στην Boulogne-sur-Seine, σε δυο γειτονικά σπίτια, για να μπορούν οι δυο φίλοι να συνεργάζουνται. (Ο Κ. κατοικεί στην Avenue des Moulineaux, 93.) Οι προσπάθειές τους γνωρίζουν πολύ μικρή υλική επιτυχία, αλλά παράγουν κάποιες μεταφράσεις και διασκευές στα γαλλικά κι ελληνικά (την «Καλάντρια» τού Καρδινάλιου Bibbiena, τον «Μαντραγόρα» τού Μακιαβέλλι). Το καλοκαίρι εκείνο, ο Κ. καταπιάνεται την έμμετρη μετάφραση της «Θείας Κωμωδίας» τού Δάντη· τελειώνει την α΄ γραφή μέσα σε 45 μέρες.
Οκτωβρίου 3. Φεύγει μονάχος για τη Μαδρίτη. Μια καινούρια πνευματική εμπειρία τον περιμένει εκεί. Διαμένει αρχικώς στην Pension Abella (Calle San Bernardo, 13), και κατόπι στο σπίτι τού φίλου του ζωγράφου Timoteo Pérez Rubio (Plaza del Progreso, 5). Ξαναβρίσκει τον παλιό του φίλο, τον ποιητή Χουάν Ραμόν Χιμένεθ, και γνωρίζεται με τον Μπεναβέντε, τον Valle-Inclan και άλλους διανοούμενους. Παίρνει να μεταφράζει τα καλύτερα ποιήματα της νεώτερης ισπανικής λυρικής ποίησης. Κάνει μια διασκευή σε γαλλική γλώσσα τής τραγωδίας του «Νικηφόρος Φωκάς», που την τελειώνει στις 2 Νοεμβρίου. Συνθέτει συνάμα ένα κάντο σε «τέρτσα ρίμα» για να τιμήσει το Δάντη.
Δεκεμβρίου τέλος. Χτυπημένος από το θάνατο του πατέρα του, γυρεύει να παρηγορηθεί σ’ ένα μεγάλο σιδηροδρομικό ταξίδι μέσα στην Ισπανία, μια διαδρομή από 2000 χιλιόμετρα: Άβιλα - Σαλαμάνκα - Βαλιαδολίδ - Μπούργκος - Σαραγόσα - Βαλένθια - Αλικάντε - Έλτσε (3 Ιαν. 1933): «χωρίς σχεδόν να τρώγω, χωρίς να κοιμούμαι, με εφιάλτες εξαντλητικούς». (γράμμα στον Π. από τη Μαδρίτη, 5 Ιαν. 1933.)

1933. Μόλις επιστρέφει στη Μαδρίτη (4 Ιαν.), αρχίζει να συγγράφει τις εντυπώσεις του από την Ισπανία. Κατά τα μέσα Μαρτίου, την παραμονή τού μισεμού του, σχεδιάζει ένα καινούριο κάντο, σε τερτσίνες κι αυτό, για τον άλλο «αρχηγό» του, τον Γκρέκο. Περαστικός από το Παρίσι (rue Erlanger, 17bis), από τις 23 Μαρτίου ίσαμε τις 5 Απριλίου, τελειώνει το κάντο του και κινάει αμέσως για την πατρίδα. Καθώς η συντρόφισσά του βρίσκεται στην Αγγλία, ο Κ. έρχεται ν’ ανταμώσει τον Πρεβελάκη στην Αίγινα.
Απριλίου 12. Φτάνει στο νησί. Οι δυο φίλοι πάνε να κατοικήσουν στο σπιτάκι τής Μαίρης Πάντου, στη θέση Λιβάδι, στην άκρη τής θάλασσας. Ο Κ. δημοσιεύει τις καινούριες σελίδες του για την Ισπανία στην εφημ. «Καθημερινή» (21 Μαΐου-3 Ιουνίου), και την ισπανική του Ανθολογία στο περιοδικό «Κύκλος» (Απρίλιος-Σεπτέμβριος 1933, και σσ. 409-428 του 1934).
Από 23 Απριλίου ίσαμε 24 Ιουλίου αφιερώνεται στην τέταρτη γραφή της «Οδύσσειας». Καταπιάνεται κατόπι τη διόρθωση της μετάφρασης του Δάντη.
Σεπτεμβρίου αρχές. Υποδέχεται στην Αθήνα το ζεύγος Renaud de Jouvenel, φίλους του από το Παρίσι. Επισκέπτεται μαζί τους τους Δελφούς, τις Μυκήνες, την Ολυμπία και τους φέρνει για λίγες μέρες στην Αίγινα.

Οκτώβριος. Ο Πρεβελάκης φεύγει από την Αίγινα. Ο Κ., ολομόναχος τώρα, φλέγεται από δημιουργικό πυρετό. Ξεμπερδεύει σε λίγες μέρες τα Σχόλια στη «Θεία Κωμωδία» και παίρνει να συγγράφει μια σειρά κάντα για να τιμήσει τους «αρχηγούς των ψυχών» που τον εγκαρδιώνουν στον αγώνα του: «Τσιγκισχάνος» (23-25 Οκτ.), «Ψυχάρης» (17-20 Νοεμ.), «Αγία Τερέζα» (τέλη Νοεμ.-αρχές Δεκ.).
Στις 26 Δεκεμβρίου η Ελένη φτάνει στην Αίγινα.

1934. Για να εξασφαλίσει τα μέσα του βίου, ο Κ. συγγράφει δυο σχολικά βιβλία (της β΄ και της γ΄ Δημοτικού) για το διαγωνισμό τού Υπουργείου Παιδείας (ξεμπερδεύει προς το τέλος Φεβρουαρίου). Διορθώνει κατόπι το μέρος «Ισπανία» από το παλιό του «Ταξιδεύοντας» του 1927 και το πλουτίζει με καινούριες σελίδες.
Από τα μέσα Μαΐου ίσαμε το τέλος Αυγούστου, συνθέτει καινούρια κάντα, αφιερωμένα στο Λένιν (19-21 Μαΐου), στο Δον Κιχώτη (21-23 Μαΐου), «Εις εαυτόν» (7 Ιουν.), στο Μουχαμέτη (τέλος Ιουν.), στο Νίτσε (2-7 Ιουλ.), στο Βούδα, στο Μωυσή (Ιούλιος), στην «Τερτσίνα» (7-10 Αυγ.), στη συντρόφισσά του την Ελένη, που είναι άρρωστη στην Αθήνα (Αύγουστος).
Αύγουστος. Ο Κ. συγγράφει ένα ακόμα σχολικό βιβλίο· ένα Αλφαβητάριο. Το τελειώνει στις 28.
Σεπτέμβριος. Ο Κ. φιλοξενεί στην Αίγινα τους Γάλλους φίλους του Pierre και Mady Sauvageot. Ο Πρεβελάκης έρχεται κι αυτός για λίγες μέρες από την Κρήτη να τους ανταμώσει.
Νοέμβριος-Δεκέμβριος. Ο Κ. βρίσκεται στην Αθήνα κι έπειτα στην Κηφισιά μαζί με την Ελένη.
Η μετάφραση της «Θείας Κωμωδίας» εκδίδεται στην Αθήνα (στο τυπογραφείο τού «Κύκλου»).
Ο «Toda-Raba» επανεκδίδεται στο Παρίσι από το περιοδ. «Le Cahier Bleu», που το διευθύνει ο Renaud de Jouvenel. Ο συγγραφέας αναγράφεται ως Nikolaï Kazan.
Ένα από τα παιδικά βιβλία (το Αναγνωστικό τής γ΄ Δημοτικού, όπου είχε πλατιά συνεργαστεί η Ελένη) εγκρίνεται από το Υπουργείο. Το εκδίδει ο Ι. Ν. Σιδέρης.

1935. Όλο το χειμώνα, ο Κ. είναι απορροφημένος από την πέμπτη γραφή τής «Οδύσσειας».
Στις 20 Φεβρουαρίου επιβιβάζεται σ’ ένα φορτηγό που σαλπάρει για την Ιαπωνία. Σουέζ - Χογκ Κογκ - Κόμπε (22 Φεβρ.-24 Μαρτ.). Κόμπε - Όζακα - Νάρα - Κυότο - Τόκιο (24 Μαρτ.-5 Απρ.). Τόκιο (5-22 Απρ.). Τόκιο - Κόμπε - Τιέν Τσιν (Κίνα) (22-28 Απρ.). Πεκίνο - Σαγκάη (29 Απρ.-6 Μαΐου). Γύρω στις 15 Ιουνίου, ο Κ. βρίσκεται μόνος στην Αίγινα. Αγοράζει ένα χωράφι κοντά στο σπιτάκι όπου είχε κατοικήσει από τα 1933 κι ετοιμάζεται να χτίσει το «Κουκούλι» του. Το Δεκαπενταύγουστο γυρίζει κι η Ελένη, που βρισκόταν για θεραπεία στη Γαλλία.
Η αθηναϊκή εφημερίδα «Ακρόπολις» δημοσιεύει τις εντυπώσεις του Κ. από την Άπω Ανατολή (9 Ιουν.-19 Οκτ.).

1936. Τους πρώτους μήνες τού χρόνου γράφει γαλλικά το μυθιστόρημα «Le Jardin des Rochers» («Ο Βραχόκηπος»), που του τό ’χε παραγγείλει ο εκδότης Grethlein της Λειψίας, αλλά που δεν μπόρεσε να δημοσιευτεί στη ναζιστική Γερμανία. Συγγράφει κατόπι (Απρίλιος-Μάιος) ένα άλλο μυθιστόρημα, κι αυτό γαλλικά, με τον τίτλο «Mon père» (που κατάληξε στον «Καπετάν Μιχάλη» στα 1950). Στις 4 Μαΐου βάνει το θεμέλιο για το σπίτι του στην Αίγινα (αρχιτέκτονας ο Βασίλης Δούρας).

Το καλοκαίρι, συνθέτει μια καινούρια σειρά κάντα, αφιερωμένα στο Σαίξπηρ, το Λεονάρδο, τον «Toda-Raba», το Χιντεγιόχη· μεταφράζει ένα έργο τού Πιραντέλλο για το Βασιλικό Θέατρο κι εμπνέεται από τούτο μια κωμωδία σε πιραντελλικό ύφος, «Ο Οθέλλος ξαναγυρίζει». Μεταφράζει συνάμα τον πρώτο «Φάουστ» του Γκαίτε: «Άρχισα τον Α΄ Φάουστ στις 23 Ιουλίου και τον τέλειωσα στις 5 Αυγ. 1936–δώδεκα μέρες». Πιθανώς μεταφράζει τότε και τον «Οθέλλο» τού Σαίξπηρ (το χειρόγραφο δε βρέθηκε.)
Οκτώβριος-Νοέμβριος. Βρίσκεται στη σπαρασσόμενη Ισπανία, ως απεσταλμένος τής εφημ. «Καθημερινή». Γιβραλτάρ (12 Οκτ.) - Πορτογαλία (15-17 Οκτ.) - Ταλαβέρα, στην Ισπανία (17 Οκτ.) - Μπούργκος (25 Οκτ.) - Τολέδο (3 Νοεμ.) - Χετάφε (5 Νοεμ.)... Στις 21 Νοεμβρίου έχει μια συνέντευξη με τον Ουναμούνο στη Σαλαμάνκα, κι ύστερα από λίγες μέρες με το Φράνκο.
Η εφημ. «Καθημερινή» δημοσιεύει από τις 24 Νοεμ. 1936 ίσαμε τις 17 Ιαν. 1937 τις εντυπώσεις τού Κ. από τον εμφύλιο ισπανικό πόλεμο: «Τι είδα, 40 ημέρες, εις την Ισπανίαν».

[Παρ’ ότι στη «Χρονογραφία» του ο Πρεβελάκης δεν κάνει καμία αναφορά για τη μετάφραση από τον Νίκο Καζαντζάκη τού θεατρικού έργου Πριν από το Ηλιοβασίλεμα, του Γερμανού Gerhart Hauptmann, αναφέρουμε ότι το πρωτότυπο έργο (VorSonnenuntergang), αν και δεν ανήκει στα πιο σημαντικά τού Γερμανικού Νατουραλισμού, φέρει ξεκάθαρα όλα τα χαρακτηριστικά τού ρεύματος, που ο ίδιος ο Χάουπτμαν εισάγει στη γερμανική λογοτεχνική σκηνή. Μεταφρασμένο από τον Καζαντζάκη ανέβηκε στο Βασιλικό (Εθνικό) Θέατρο δύο φορές, την πρώτη κατά τη θεατρική περίοδο 1936-1937, με ηθοποιούς όπως ο Αιμίλιος Βεάκης και η Κατίνα Παξινού, και τη δεύτερη το 1942, σε επετειακή εκδήλωση, με τον ίδιο σχεδόν θίασο. Το έτος τής μετάφρασης δεν είναι γνωστό, δεδομένης, όμως, της οικονομικής ανάγκης τού Καζαντζάκη τις χρονιές εκείνες, δεν αποκλείεται να έγινε είτε το ίδιο έτος, 1936, είτε λίγο νωρίτερα.]

1937.

[Ο Π. Πρεβελάκης ξεκινά τις καταγραφές του για το 1937 με την έκτη γραφή τής ΟΔΥΣΕΙΑΣ. Ας γίνει, όμως, προηγουμένως μνεία για τη δημοσίευση της μετάφρασης από τον Καζαντζάκη τριών ποιημάτων τού Federico García Lorca («Ανεμοδούρα», «Ευαγγελισμός», «Η σελήνη στο σιδεράδικο») στην εφημερίδα Η Καθημερινή τής 11ης Ιανουαρίου 1937.]

Χειμώνας-άνοιξη. Στη γαλήνη τής Αίγινας, ο Κ. αφιερώνεται στην έκτη γραφή τής «Οδύσσειας».
Η εφημ. «Καθημερινή» δημοσιεύει (8 Μαρτ.-5 Ιουλ.) τη μετάφραση του «Φάουστ».
Ο εκδοτ. οίκος «Πυρσός» δημοσιεύει στην Αθήνα (Απρίλιος) το «Ταξιδεύοντας – Ισπανία». Όλο το δεύτερο μέρος με τον τίτλο «Viva la Muerte!» είναι αφιερωμένο στον εμφύλιο πόλεμο. Τους μήνες από Μάρτιο έως Ιούλιο, ο Κ. γράφει τα κάντα «Μεγαλέξαντρος», «Χριστός», «Παππούς-πατέρας-εγγονός».
Από τις 4-19 Σεπτεμβρίου περιηγείται την Πελοπόννησο: Πάτρα, Ολυμπία, Βάσσαι, Μυστράς, Μονεμβασία, Σπάρτη, Άργος, Μυκήνες. Η «Καθημερινή» δημοσιεύει τις εντυπώσεις του (7 Νοεμ.-21 Δεκ.).
Μετά το ταξίδι τού Μοριά, συγγράφει στην Αίγινα την τραγωδία «Μέλισσα».
Ο «Toda-Raba» εκδίδεται σε ισπανική μετάφραση στο Σαντιάγο: Nicolas Kazan, «Toda-Raba», Traducción de Hernan del Solar, Ediciones Ercilla, Santiago de Chile, 1937.

1938. Όλο το χρόνο (και κυρίως από Μάιο-Δεκέμβριο) ασχολείται με την τελευταία γραφή της «Οδύσσειας».
Τον Ιανουάριο υποβάλλει στο Βασιλικό Θέατρο τη «Μέλισσα».
Το χειμώνα αυτόν υποφέρει από τ’ αλλεργικά φαινόμενα που παρουσιάζουνται κατά καιρούς στο πρόσωπό του και που προμηνούν ίσως την αρρώστια τής λέμφου που τον βασάνισε αργότερα.
Τέλη Οκτωβρίου έρχεται στην Αθήνα για να παρακολουθήσει το τύπωμα της «Οδύσσειας». Το βιβλίο βγαίνει τέλη Δεκεμβρίου· ένας ογκώδης τόμος σε μεγάλο σχήμα (0,380x0,265), αφιερωμένος στη Miss Joe MacLeod, τη χορηγό τής έκδοσης.
Τον ίδιο μήνα δημοσιεύεται από τον οίκο «Πυρσός» η πρώτη έκδοση του «Ταξιδεύοντας – Ιαπωνία-Κίνα».

[Σημειώνουμε εδώ ότι η πρώτη έκδοση της ΟΔΥΣΕΙΑΣ, με την ιδιότυπη καζαντζακική ορθογραφία, έγινε τον Δεκέμβριο του 1938 από τον «Πυρσό». Από τον Φεβρουάριο του 2006 κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Καζαντζάκη σε ομοιότυπη συλλεκτική έκδοση, με Επίμετρο χειρογράφων.]

1939. Το αθην. περιοδ. «Νέα Εστία» δημοσιεύει (Ιαν.-Απρίλ.) την τραγωδία «Μέλισσα» (που κυκλοφόρησε και σε ανάτυπο). Είναι αφιερωμένη στον Αλέξη Μινωτή. Ο «Νικηφόρος Φωκάς» βγαίνει σε β΄ έκδοση από τον «Πυρσό», στην Αθήνα. Ο «Βραχόκηπος» δημοσιεύεται στο Άμστερνταμ από την «Wereldbibliotheek».
Στις 17 Μαρτίου, ένα χρόνο μονάχα μετά την έκδοση της «Οδύσσειας», ο Κ. σημειώνει: «Αποφάσισα να γράψω Ακρίτα 33.333 δεκαεφτασύλλαβους».
Ιούλιος-Νοέμβριος. Προσκαλεσμένος από το British Council ο Κ. ταξιδεύει στην Αγγλία. Παραμένει λίγο καιρό στο Λονδίνο (Bedford Place 4, Russell Square), κι ύστερα περιηγείται τη χώρα. Μέσα Αυγούστου φιλοξενείται στο Λίβερπουλ από τον Πέτρο Βλαστό. Η Miss Joe MacLeod θέτει στη διάθεσή του το σπίτι της στο Stratford-on-Avon, παλιά κατοικία τής κόρης τού Σαιξπήρου Σουζάννας. Ο Κ. διαμένει εκεί δυο-τρεις βδομάδες και γράφει την τραγωδία του «Ιουλιανός» (από 19 Σεπτ.-5 Οκτ.) κάτω από το βόμβο των πολεμικών αεροπλάνων. Το Δεκέμβριο ξαναβρίσκεται στην Αίγινα.
Στην Αθήνα εκδίδεται: Καλομοίρη, «Ο Πρωτομάστορας», μουσική τραγωδία σε δυο μέρη κι ένα ιντερμέδιο, διασκευή από την ομώνυμη τραγωδία τού Νίκου Καζαντζάκη, εκδόσεις Γαϊτάνου, Αθήνα 1939. (Στο μεγάλο τίτλο αναγράφεται 1940.)