Η Ελένη Ν. Καζαντζάκη, το γένος Σαμίου, γνωρίστηκε με τον Νίκο Καζαντζάκη στις 18 Μαΐου 1924. Ήταν τότε εκείνη είκοσι ενός περίπου ετών, γεννημένη το 1903, και εκείνος σαράντα ενός ετών. Το αίσθημα που ένιωσε ο Κρητικός συναντώντας την ήταν γαλήνια κεραυνοβόλο. Και η Αθηναία κυριολεκτικά θαμπώθηκε με τη γνωριμία τού μυθικού από τότε και ωραίου χαρισματικού άνδρα. Είχε μπροστά της ένα μεγάλο, που την ανάρπαζε.
Η διάσημη πιανίστα Μαρίκα Παπαϊωάννου είχε προτρέψει την Ελένη εκείνη την ημέρα να πάει στη Δεξαμενή, σε μια πνευματική συντροφιά, για να συναντήσει τον Νίκο Καζαντζάκη. Μερικά χρόνια αργότερα, ο ίδιος ο Καζαντζάκης θα προέτρεπε τον Αιμίλιο Χουρμούζιο, τον πιστό Κύπριο φίλο του που διέπρεπε στην Αθήνα, να συναντήσει τη Μαρίκα Παπαϊωάννου. Ουσιαστικά, του έκανε «προξενιό». Και στις δύο περιπτώσεις ο γάμος επέστεψε τις γνωριμίες. Τα ζεύγη ενώθηκαν με φιλία διά βίου.
Ο Νίκος και η Ελένη Καζαντζάκη συνέζησαν περίπου είκοσι χρόνια και στις 11 Νοεμβρίου 1945 τέλεσαν τον γάμο τους στον Ιερό Ναό τού Αγίου Γεωργίου Καρύτση στην Αθήνα. Κουμπάροι, ο Άγγελος Σικελιανός και η γυναίκα του Άννα. Νίκος και Ελένη ζούσαν τότε στην Αίγινα, με συχνά ταξίδια στο εξωτερικό. Από το 1946 ουσιαστικά αυτοεξορίστηκαν και τελικά εγκαταστάθηκαν στην Αντίμπ της νότιας Γαλλίας. Τους χώρισε ο θάνατος. Έκτοτε η Ελένη, χήρα και μόνη, αφιερώθηκε στη διακονία του έργου του, μέχρι του δικού της θανάτου το 2004.
Η Ελένη έμεινε παντελώς ορφανή από πολύ νεαρή ηλικία. Στον εξαίσιο λεβέντη Κρητικό εύρισκε ό,τι της όφειλε η ζωή και της το είχε στερήσει η ορφάνια. Ο πατέρας της είχε καταγωγή από τη Μικρά Ασία. Ήταν καθηγητής του Εθνικού Μετσοβίου Πολυτεχνείου, Τμηματάρχης Δασών στο Υπουργείο Οικονομικών, αυτός ίδρυσε τη Φιλοδασική Εταιρεία και σ’ αυτόν οφείλεται η πευκοφύτευση του λόφου τού Αρδηττού, όπου είναι το Παναθηναϊκό Στάδιο, το λεγόμενο «Καλλιμάρμαρο». Η μητέρα της είχε ρίζες στην Κρήτη.
Η Ελένη υπήρξε το παν για τον Νίκο. Ήταν η πιστή φίλη, η τέλεια σύντροφος και σύζυγος, η ακαταπόνητη γραμματέας, η άγρυπνη φροντίστρια για όλα, ώστε εκείνος χωρίς έγνοιες και χωρίς προσκόμματα απερίσπαστος να δημιουργεί. Ήταν ο φύλακας άγγελός του. Επάνω της ακούμπησε και έγινε ακόμα πιο μεγάλος, τρυφεραίνοντας την τραχειά ζωή του με την ανεξάντλητη αγάπη, στοργή, ευγένεια και καλωσύνη της. Η Ελένη είχε πάντα μέσα της μιαν υπέροχη αρχοντιά. «Στην Ελένη», έγραψε ο Καζαντζάκης, «χρωστώ όλη την καθημερινή ευτυχία της ζωής μου· χωρίς αυτή θά ’χα πεθάνει τώρα και πολλά χρόνια». «Τριάντα τρία χρόνια μαζί του», έγραψε η Ελένη, «ποτέ μου δεν ντράπηκα για κακή του πράξη». Έγραψε, επίσης, γι’ αυτήν ο Καζαντζάκης στην Αναφορά στον Γκρέκο, απευθυνόμενος στον Ελ Γκρέκο για τις γυναίκες τους: «Γενναία συναθλητίνα, δροσερή πηγή στην απάνθρωπη ερημιά μας, παρηγοριά μεγάλη. Φτώχεια, γύμνια, έχουν δίκιο οι Κρητικοί να το λένε, φτώχεια, γύμνια πράμα δεν είναι, φτάνει νά ’χεις καλή γυναίκα· είχαμε καλή γυναίκα, εσένα την έλεγαν Χερώνυμα, εμένα Ελένη. Τί τύχη ήταν ετούτη, παππού μου! Πόσες φορές, κοιτάζοντάς τις, δεν είπαμε κι οι δυο από μέσα μας: “Βλογημένη νά ’ναι η ώρα που γεννηθήκαμε!”». (σελ. 489).
Ήταν και η Ελένη συγγραφέας, αλλ’ επέλεξε την αφιέρωσή της στην προαγωγή τού έργου τού συντρόφου και συζύγου της. Το μέγεθος της προσφοράς της, ακόμη και σε τεχνικό επίπεδο, μπορεί να εκτιμηθεί και μόνον από το γεγονός ότι δακτυλογράφησε επτά φορές (!) την Οδύσεια με τους 33.333 στίχους. Δεν υπήρχαν, βέβαια, τότε ηλεκτρονικοί υπολογιστές. Ακόμη, εκείνη τον προέτρεψε να ασχοληθεί με το μυθιστόρημα. Της έδειχνε όλα τα κείμενά του, για τη γνώμη της, για την έγκρισή της. Η Ελένη ήξερε και στενογραφία, μέγα προσόν για την εποχή. Ο Νίκος την επείραζε γι’αυτό, λέγοντας ότι αυτή εισήγαγε τη στενογραφία στην Ελλάδα.
Το σπουδαιότερο βιβλίο της είναι η βιογραφία τού Νίκου Καζαντζάκη, βασισμένη σε ανέκδοτα γράμματα και κείμενά του. Τίτλος: Νίκος Καζαντζάκης, Ο Ασυμβίβαστος. Κυκλοφόρησε πρώτα γαλλικά το 1968 στο Παρίσι, τον ίδιο χρόνο αγγλικά στο Λονδίνο και στη Νέα Υόρκη, μετά γερμανικά το 1972, ισπανικά το 1974, ελληνικά το 1977, ουγγρικά το 1979, και ρουμανικά το 1981. Για το βιβλίο της αυτό, που έχει χαρακτηρισθεί ως «η βιογραφία του αιώνος», το 1979 η Ακαδημία Αθηνών εβράβευσε την Ελένη Ν. Καζαντζάκη, ότι «μετ’ επιμελείας πολλής και κόπου μακρού αξιόλογον συνέγραψεν έργον ‘Νίκος Καζαντζάκης – Ο Ασυμβίβαστος’». Το Βραβείο απονεμήθηκε στην Ελένη κατά την πανηγυρική συνεδρία της Ακαδημίας στις 29 Δεκεμβρίου 1979.
Έγραψε και άλλα βιβλία η Ελένη, όπως Η Άγια Ζωή τού Μαχάτμα Γκάντι (ή Μαχάτμα Γκάντι, Μια Άγια Ζωή), που πρωτοτυπώθηκε γαλλικά στο Παρίσι και στην Ελβετία το 1934, ισπανικά το 1936 στο Σαντιάγο τής Χιλής και ελληνικά το 1983 στην Αθήνα. Βιβλίο έγραψε και για τον Ελληνορουμάνο συγγραφέα Παναΐτ Ιστράτι. Έγραψε, επίσης, βιβλίο για την Κίνα, με τίτλο Κίνα, Μικρή Πορεία στη Μεγάλη Χώρα, που τυπώθηκε στη Λευκωσία το 1976 στα Τυπογραφεία Ζαβαλλή, που βρίσκονται πλάι στην Πράσινη Γραμμή είναι μια πραγματική γραμμή, που έσυρε στον χάρτη τής Κύπρου Άγγλος στρατιωτικός τον Δεκέμβριο του 1963, ως διαχωριστική γραμμή μεταξύ Ελληνοκυπρίων και Τουρκοκυπρίων, μετά την έναρξη των διακοινοτικών συγκρούσεων στην Κύπρο. Οριοθετήθηκε ύστερα και επί εδάφους από τη μια έως την άλλη άκρη τής Κύπρου και κατέστη συμβολισμός τής διχοτομημένης νήσου. Η περιπέτεια αυτή της Κύπρου κατέστη φοβερή τραγωδία με το πραξικόπημα της Χούντας των Αθηνών εναντίον τού Προέδρου τής Κυπριακής Δημοκρατίας Αρχιεπισκόπου και Εθνάρχου Μακαρίου στις 15 Ιουλίου 1974 και την επακολουθήσασα Τουρκική εισβολή στις 20 Ιουλίου 1974. Τα Τυπογραφεία Ζαβαλλή συνόρευαν με την Πράσινη Γραμμή και οι τοίχοι των δωματίων τους ήταν διάτρητοι από σφαίρες στο ύψος των Τουρκικών πολυβολείων.">«Πράσινη Γραμμή»*, με επιμέλεια Πατρόκλου Σταύρου. Για την επίσκεψή τους στην Ιαπωνία και στην Κίνα το 1957 η Ελένη έγραψε τον απολογισμό του ταξιδιού τους, όπως είχε γράψει ο Καζαντζάκης για το δικό του μοναχικό ταξίδι το 1935. Το βιβλίο Ιαπωνία – Κίνα εκδιδόταν μέχρι το 2006 χωρίς το όνομα της Ελένης, αλλά στην καινούρια εμπλουτισμένη και βελτιωμένη έκδοσή του, το 2006, το όνομά της Ελένης προστέθηκε πλάι στο όνομα του Νίκου ως συγγραφέως.
Η Ελένη υπήρξε και δημοσιογράφος και έγραψε και ποιήματα. Έδωσε πολλές διαλέξεις και ομιλίες σε Πανεπιστήμια και άλλα πνευματικά ιδρύματα, καθώς και συνεντεύξεις σε ραδιόφωνα και τηλεοράσεις, σε πολλά μέρη τού κόσμου, για τον Καζαντζάκη, για την Ελλάδα, για την Κύπρο. Το Αμερικανικό Πανεπιστήμιο Drake της Άϊοβα στις 18 Μαΐου 1974 την αναγόρευσε Επίτιμη Διδάκτορα Ανθρωπιστικών Σπουδών. Η πνευματική παρουσία της ανά το παγκόσμιο ακολουθούσε τη φήμη τού Νίκου Καζαντζάκη, την οποία εκείνη επλάταινε. Το 1983, με την εκατονταετηρίδα τής γέννησης του Καζαντζάκη, έκανε περιοδεία στην Αμερική, απο τη μιαν ακτή έως την άλλη, μαζί με τον θετόν υιό της Πάτροκλο Σταύρου, και μίλησαν σε Πανεπιστήμια, σε άλλα ιδρύματα και στην ομογένεια. Τον Οκτώβριο του 1983, στο Πολιτειακό Πανεπιστήμιο του Αγίου Φραγκίσκου η Ελένη και ο Πρόεδρος του Πανεπιστημίου εγκαινίασαν την Έδρα Νίκου Καζαντζάκη. Τον πανηγυρικό λόγο εξεφώνησε ο Πάτροκλος Σταύρου.
Λίγα χρόνια μετά τον θάνατο του συζύγου της, η Ελένη εγκατέλειψε την Αντίμπ και εγκαταστάθηκε στη Γενεύη. Το διαμέρισμά της έγινε προσκύνημα για πνευματικούς ανθρώπους από όλο τον κόσμο, αλλ’ ενίοτε και κέντρο διωκομένων Ελλήνων από τη Χούντα. Συνέβη μάλιστα το 1968 να διαθέσει το διαμέρισμά της για φιλοξενία αντιχουντικών προσωπικοτήτων, οι οποίοι θα κατέθεταν ως μάρτυρες κατά της Χούντας στην Επιτροπή Ανθρωπίνων Δικαιωμάτων του Ευρωπαϊκού Συμβουλίου. Στη διάρκεια του χουντικού καθεστώτος στην Ελλάδα έδωσε σε πολλές χώρες διαλέξεις περί δημοκρατίας και ελευθερίας και εναντίον τής στρατιωτικής δικτατορίας. Στη διάρκεια της χουντικής επταετίας δεν μπορούσε να πάει στην Ελλάδα. Έκανε πατρίδα της την Κύπρο, και το σπίτι τού Πατρόκλου και της Μαίρης Σταύρου έγινε καταφύγιό της, ιδίως κατά τις γιορτές και τα καλοκαίρια καθώς και για την έκδοση των βιβλίων της. Το ζεύγος Καζαντζάκη αγάπησε πολύ την Κύπρο. Την επισκέφθηκαν, μαζί οι δυο τους, για πρώτη και μοναδική φορά το 1926. Ο Καζαντζάκης τής αφιέρωσε πάμπολλες σελίδες και αναφορές στο έργο του. Δεν πρόλαβε, όμως, να την επισκεφθεί ξανά, όπως πολύ το ήθελε.
Στις 3 Αυγούστου 1973 η Ελένη βάπτισε τη Νίκη, που είχε γεννηθεί στη Γενεύη. Το πρώτο σπίτι που γνώρισε η Νίκη ήταν της Ελένης στη Γενεύη. Η βάπτισή της έγινε στον Καθεδρικό Ναό τού Αγίου Ιωάννου στη Λευκωσία και το μυστήριο ετέλεσε ο Αρχιεπίσκοπος Μακάριος. Παρέστη και ο φίλος τους Οδυσσέας Ελύτης. Το πραξικόπημα της Χούντας των Αθηνών κατά του Εθνάρχου τής Κύπρου Μακαρίου στις 15 Ιουλίου 1974 και η βάρβαρη Τουρκική εισβολή στις 20 Ιουλίου 1974 βρήκαν την Ελένη στην Κερύνεια, στο Πέντε Μίλι, ακριβώς στο σημείο της εισβολής. Τόσο η ίδια όσο και η Μαίρη Π. Σταύρου ανακρίθηκαν από τους πραξικοπηματίες και τελικά συνελήφθησαν αιχμάλωτες από τους Τούρκους.
Για να βοηθήσει την Κύπρο, η Ελένη τύπωσε τα βιβλία της καθώς και όλα τα μυθιστορήματα του συζύγου της σε καινούρια στοιχειοθεσία, με το μονοτυπικό σύστημα, στη Λευκωσία, στα Τυπογραφεία Ζαβαλλή. Επίσης, έκανε δωρεές για τα θύματα της Κυπριακής τραγωδίας, δηλαδή του χουντικού πραξικοπήματος και της Τουρκικής εισβολής, και συνεισέφερε στην επιδιόρθωση έργων τέχνης τής Αρχιεπισκοπής Κύπρου, που είχαν υποστεί καταστροφές από το πραξικόπημα. Επίσης, τα δικαιώματά της από παραστάσεις έργων του Καζαντζάκη στην Αθήνα κατετίθεντο σε τραπεζικό λογαριασμό υπέρ των θυμάτων τής Κυπριακής τραγωδίας, όπως έγινε και με τα δικαιώματά της το 1975 από την τηλεοπτική σειρά του μυθιστορήματος Ο Χριστός Ξανασταυρώνεται στην κρατική τηλεόραση, ΕΡΤ.
Μετά τον θάνατο του συζύγου της στο Φράιμπουργκ της Γερμανίας, στις 26 Οκτωβρίου 1957, η Ελένη μετακόμισε από την Αντίμπ της νότιας Γαλλίας, όπου διέμεναν, στη Γενεύη. Εκεί παρέμεινε μέχρι το 1989. Στις 12 Φεβρουαρίου τού χρόνου εκείνου τής συνέβη φοβερό τροχαίο δυστύχημα στην οδό William Favre, όπου ήταν το διαμέρισμά της. Ο Πάτροκλος και η Μαίρη έσπευσαν αμέσως στην Γενεύη, στην Πανεπιστημιακή Κλινική όπου νοσηλευόταν, και βρέθηκαν στο πλάι της. Και ουδέποτε, έκτοτε, την εγκατέλειψαν. Η Μαίρη παρέμεινε μαζί της μέχρι του τέλους τής παραμονής της στη Γενεύη. Την 1η Μαΐου 1989, η Ελένη ήλθε στην Αθήνα και διέμενε στη Βούλα με την οικογένεια του θετού υιού της Πατρόκλου, τη Μαίρη και την κόρη τους Νίκη. Ο Νίκος και η Ελένη δεν απέκτησαν παιδιά και αυτό την στενοχωρούσε πολύ. Για δύο πράγματα, όμως, έλεγε πως δεν μετάνιωσε ποτέ: Το ένα, ότι παντρεύτηκε τον Νίκο Καζαντζάκη και το άλλο, ότι υιοθέτησε τον Πάτροκλο Σταύρου.
Η σύντροφος και σύζυγος του Νίκου Καζαντζάκη απεβίωσε πλήρης ημερών, σε ηλικία 101 ετών. «Είμαι μια ηλεχτρική εγκατάσταση κι είστε το ηλεχτρικό ρέμα. Αν κοπεί, χάθηκα», της έγραψε πριν χρόνια πολλά ο Νίκος της. Αυτό το ηλεκτρικό ρεύμα κόπηκε στις 18 Φεβρουαρίου 2004, ημέρα γενεθλίων τού Νίκου Καζαντζάκη, και η Ελένη πήγε να βρει τον καλό της.